Kadın sağlığı, yaşamın her evresinde farklı ihtiyaçlar ve riskler içeren karmaşık bir konudur. Kadınların yaşam kalitelerini ve uzun ömürlülüklerini olumlu yönde etkileyen bir faktör ise, düzenli ve uygun sağlık taramalarıdır. Bu taramalar, hastalıkların erken teşhisi ve tedavisini sağlayarak, ciddi sağlık sorunlarının önlenmesine veya erken müdahale ile sonuçlarının hafifletilmesine yardımcı olur. Ancak, hangi taramaların ne sıklıkla yapılması gerektiği, yaş, genetik yatkınlık, yaşam tarzı ve mevcut sağlık durumu gibi birçok faktöre bağlıdır. Bu nedenle, kadınların kendi sağlık durumlarına göre özelleştirilmiş bir tarama planı oluşturmaları ve hekimleriyle düzenli görüşmeler yapmaları son derece önemlidir.
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, kalp-damar hastalıkları kadınlarda önde gelen ölüm nedenlerinden biridir. Ancak, bu hastalıkların erken teşhisi ve tedavisiyle ölüm oranları önemli ölçüde azaltılabilir. Bu nedenle, düzenli kan basıncı ve kolesterol ölçümleri, elektrokardiyografi (EKG) gibi taramalar kadınların kalp sağlığını korumak için hayati önem taşır. Benzer şekilde, meme kanseri de kadınlarda sık görülen ve ölümcül olabilen bir kanser türüdür. Mamografi ve meme muayenesi gibi düzenli taramalar, meme kanserinin erken teşhisine ve başarılı tedaviye olanak tanır. Örneğin, erken teşhis edilen meme kanseri hastalarının 5 yıllık yaşam oranı, geç teşhis edilenlere göre çok daha yüksektir.
Rahim ağzı kanserinin önlenmesinde ise Pap smear testi ve HPV testi büyük önem taşır. Bu testler, rahim ağzı kanseri riskini taşıyan hücrelerin erken tespitini sağlayarak, hastalığın gelişmesini önler veya erken evrede tedavi edilmesine olanak tanır. Ayrıca, osteoporoz riskinin artmasıyla birlikte, özellikle menopoz sonrası dönemde kemik yoğunluğu ölçümü (DEXA taraması) yapılması da önemlidir. Çünkü osteoporoz, kırık riskini artıran ve yaşam kalitesini olumsuz etkileyen bir kemik hastalığıdır. Bunların yanı sıra, kan şekeri seviyesi ölçümü, tiroid fonksiyon testleri ve pelvik muayene gibi diğer taramalar da kadın sağlığının farklı yönlerini değerlendirmek için önemlidir.
Bu belgede, kadın sağlığı için önerilen çeşitli sağlık taramalarını detaylı olarak ele alacağız. Her bir tarama yönteminin amacını, ne sıklıkla yapılması gerektiğini, risk faktörlerini ve olası sonuçlarını açıklayacağız. Ayrıca, taramaların faydaları ve riskleri hakkında bilgi vererek, kadınların bilinçli kararlar almalarına yardımcı olmayı amaçlıyoruz. Amaç, kadınların kendi sağlıklarını yönetmelerine ve sağlıklı ve uzun bir yaşam sürmelerine katkıda bulunmaktır. Bu bilgilerin tıbbi tavsiye yerine, genel bir rehber olarak kullanılması gerektiğini hatırlatmak isteriz. Herhangi bir sağlık sorunu için mutlaka bir sağlık uzmanına danışmanız önemlidir.
Meme Kanseri Taramaları
Meme kanseri, dünya genelinde kadınlarda en sık görülen kanser türüdür ve erken teşhis, hayatta kalma oranlarını önemli ölçüde artırır. Bu nedenle, düzenli meme kanseri taramaları, kadın sağlığı için son derece önemlidir. Taramaların amacı, kanseri henüz belirtiler göstermeden, yani erken evrelerinde tespit etmektir. Erken teşhis, daha az invaziv tedavi seçeneklerine olanak tanır ve iyileşme şansını büyük ölçüde yükseltir.
En yaygın meme kanseri tarama yöntemi mamografidir. Mamografi, düşük dozda X-ışınları kullanarak meme dokusunun görüntülerini çeken bir işlemdir. Küçük tümörler bile mamografide tespit edilebilir. Amerikan Kanser Derneği (American Cancer Society – ACS) ve diğer birçok sağlık kuruluşu, belirli yaş gruplarındaki kadınlar için düzenli mamografi çekilmesini önermektedir. Örneğin, 40-44 yaş arası kadınlar için yıllık mamografi çekilmesi veya iki yılda bir çekilmesi seçenek olarak sunulmaktadır. 45-54 yaş arası kadınlar için ise yıllık mamografi önerilmektedir. 55 yaş ve üzeri kadınlar için ise yıllık veya iki yılda bir mamografi çekilmesi seçenek olarak sunulabilir. Bu öneriler, bireysel risk faktörleri göz önünde bulundurularak doktor tarafından kişiselleştirilebilir.
Meme muayenesi, bir diğer önemli tarama yöntemidir. Hem kendiniz tarafından yapılan düzenli meme muayenesi hem de doktorunuz tarafından yapılan klinik meme muayenesi, memede herhangi bir anormallik olup olmadığını tespit etmeye yardımcı olur. Kendi kendine meme muayenesi, aylık olarak düzenli olarak yapılmalıdır. Bu muayene sırasında memede herhangi bir şişlik, sertlik, şekil değişikliği veya akıntı fark ederseniz, hemen doktorunuza başvurmanız önemlidir. Klinik meme muayenesi ise genellikle yıllık sağlık kontrollerinin bir parçası olarak yapılır.
Meme ultrasonu, mamografide tespit edilen anormalliklerin daha detaylı incelenmesi için kullanılır. Ultrason, yüksek frekanslı ses dalgaları kullanarak meme dokusunun görüntülerini oluşturur. Ultrason, özellikle yoğun meme dokusuna sahip kadınlarda faydalıdır, çünkü yoğun meme dokusunda mamografi ile kanser tespiti daha zor olabilir. MRG (Manyetik Rezonans Görüntüleme) ise daha gelişmiş bir görüntüleme tekniğidir ve meme kanseri risk faktörleri yüksek olan kadınlarda veya meme kanseri öyküsü olan kadınlarda kullanılabilir.
Meme kanseri taramalarının yanlış pozitif sonuçlar verebileceğini unutmamak önemlidir. Yanlış pozitif sonuç, aslında kanserin olmadığı halde kanser teşhisi konulması anlamına gelir. Bu durum gereksiz endişe ve ilave testlere yol açabilir. Ancak, yanlış pozitif sonuçların olasılığı, erken teşhisin sağladığı faydaları ortadan kaldırmaz. Düzenli taramalar, meme kanserini erken evrelerinde yakalama olasılığını önemli ölçüde artırır ve bu da daha başarılı tedavi şansını beraberinde getirir. Erken teşhis, meme kanseriyle mücadelede en önemli silahlardan biridir.
Sonuç olarak, düzenli meme kanseri taramaları, kadın sağlığının önemli bir parçasıdır. Kendi kendine meme muayenesi, düzenli mamografi ve gerektiğinde diğer görüntüleme teknikleri, meme kanserinin erken teşhisinde büyük rol oynar. Herhangi bir endişeniz varsa veya aile öykünüzde meme kanseri varsa, doktorunuzla konuşarak kişiselleştirilmiş bir tarama planı oluşturmanız önemlidir. Unutmayın, erken teşhis hayat kurtarır.
Rahim Ağzı Kanseri Taramaları
Rahim ağzı kanseri, kadınlarda görülen yaygın kanser türlerinden biridir. Ancak erken teşhis edildiğinde tedavi edilebilirliği oldukça yüksektir. Bu nedenle, düzenli rahim ağzı kanseri taramaları, kadın sağlığının önemli bir parçasıdır ve hayat kurtarıcı olabilir. Taramalar, rahim ağzında ön kanseröz hücrelerin veya erken evre kanserlerin tespit edilmesini sağlar, böylece tedaviye erken başlanabilir ve ölüm riski önemli ölçüde azaltılabilir.
En yaygın rahim ağzı kanseri tarama yöntemi Pap testidir. Pap testi, rahim ağzından alınan hücrelerin mikroskop altında incelenmesini içerir. Bu test, anormal hücrelerin varlığını tespit edebilir, ancak kanseri doğrudan teşhis etmez. Anormal bir Pap testi sonucu, daha fazla inceleme gerektirebilir, örneğin HPV testi veya kolposkopi gibi.
HPV (Human Papillomavirus) testi, rahim ağzı kanserine neden olan insan papilloma virüsünün varlığını kontrol eder. HPV, rahim ağzı kanserinin ana nedenidir ve birçok farklı türü vardır. Bazı HPV türleri yüksek riskli olup rahim ağzı kanseri riskini önemli ölçüde arttırır. HPV testi, Pap testine ek olarak veya tek başına kullanılabilir ve anormal hücrelerin daha kesin bir değerlendirilmesini sağlar. Örneğin, düşük riskli HPV enfeksiyonları genellikle kendiliğinden kaybolurken, yüksek riskli HPV enfeksiyonları yakından takip edilmeli ve gerektiğinde tedavi edilmelidir.
Kolposkopi, rahim ağzının büyütülmüş bir görüntü altında incelenmesini içeren bir prosedürdür. Anormal bir Pap testi veya HPV testi sonucu alındığında, kolposkopi kullanılarak daha detaylı bir inceleme yapılabilir ve şüpheli bölgelerden küçük örnekler (biyopsi) alınabilir. Biyopsi, anormal hücrelerin kanser olup olmadığını belirlemek için laboratuvarda incelenir.
Tarama sıklığı, yaşa ve risk faktörlerine bağlı olarak değişir. Genel olarak, 21 yaşından itibaren düzenli Pap testleri önerilir. 30 yaşından sonra, Pap testi ile birlikte HPV testi de yapılabilir. Belirli risk faktörleri olan kadınlarda (örneğin, zayıf bağışıklık sistemi, erken yaşta cinsel ilişkiye başlama, çok sayıda cinsel partner) daha sık tarama gerekebilir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, düzenli tarama programları sayesinde rahim ağzı kanseri vakalarında önemli bir düşüş sağlanmıştır. Örneğin, gelişmiş ülkelerde tarama programlarının etkili bir şekilde uygulanması sonucunda rahim ağzı kanseri ölümlerinde %80’e varan azalmalar gözlemlenmiştir.
Sonuç olarak, rahim ağzı kanseri taramaları, kadın sağlığı için hayati öneme sahiptir. Düzenli taramalar, erken teşhis ve tedavi sayesinde rahim ağzı kanserinden kaynaklanan ölümleri önemli ölçüde azaltmaya yardımcı olur. Herhangi bir endişeniz varsa, doktorunuzla görüşerek sizin için en uygun tarama planını belirleyebilirsiniz. Erken teşhis, hayat kurtarır.
Pap Smear Testi ve HPV Testi
Kadın sağlığının korunmasında önemli bir yere sahip olan Pap smear testi ve HPV testi, rahim ağzı kanserinin erken teşhisinde ve önlenmesinde hayati rol oynar. Bu iki test, birbirini tamamlayan ancak farklı amaçlara hizmet eden tarama yöntemleridir. Pap smear testi, rahim ağzı hücrelerinin mikroskop altında incelenmesini içerirken, HPV testi, rahim ağzı kanseriyle ilişkili insan papilloma virüsünün (HPV) varlığını tespit eder.
Pap smear testi, rahim ağzından alınan hücre örneklerinin laboratuvarda incelenmesiyle gerçekleştirilir. Bu test, rahim ağzı hücrelerindeki anormallikleri, örneğin displazi adı verilen ön kanseröz değişiklikleri veya kanser hücrelerini tespit etmek için kullanılır. Düzenli olarak yapılan Pap smear testleri, rahim ağzı kanserinin erken evrelerinde yakalanmasını sağlayarak tedavi şansını önemli ölçüde artırır. Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan araştırmalar, düzenli Pap smear taramalarının rahim ağzı kanseri ölümlerini %70’e kadar azalttığını göstermiştir.
HPV testi ise, rahim ağzı kanserine yol açabilen insan papilloma virüsünün (HPV) varlığını tespit eder. HPV, cinsel yolla bulaşan yaygın bir virüstür ve birçok türü vardır. Bazı HPV türleri, rahim ağzı kanseri gelişimiyle yakından ilişkilidir. HPV testi, özellikle Pap smear testinde anormal sonuçlar görüldüğünde veya yüksek riskli HPV türlerinin varlığının araştırılması gerektiğinde kullanılır. Bu test, Pap smear testinden daha duyarlı olabilir ve rahim ağzı kanseri riskini daha erken aşamada belirlemeye yardımcı olabilir.
İki testin birlikte kullanımı, rahim ağzı kanseri taramasının etkinliğini önemli ölçüde artırır. Birleşik tarama olarak adlandırılan bu yaklaşım, hem Pap smear hem de HPV testini bir arada yapmayı içerir. Bu strateji, yanlış pozitif ve yanlış negatif sonuçların sayısını azaltarak daha doğru bir teşhis sağlar. Örneğin, Pap smear testinde hafif bir anormallik tespit edildiğinde, HPV testi bu anormalliğin kansere dönüşme riskini değerlendirmeye yardımcı olabilir. Bu sayede gereksiz endişe ve işlemlerin önüne geçilebilir.
Pap smear ve HPV testlerinin ne sıklıkta yapılması gerektiği, kişinin yaşına, sağlık geçmişine ve risk faktörlerine bağlıdır. Doktorunuz, sizin için en uygun tarama planını belirlemek için tıbbi geçmişinizi ve risk faktörlerinizi değerlendirecektir. Düzenli tarama, rahim ağzı kanserinin erken teşhisini sağlayarak yaşam kalitesini korumanıza ve hayatta kalma şansınızı artırmanıza yardımcı olur. Erken teşhis ve tedavi, rahim ağzı kanserinde başarı şansını önemli ölçüde artırır.
Sonuç olarak, Pap smear testi ve HPV testi, kadın sağlığı için son derece önemli tarama yöntemleridir. Bu testlerin düzenli olarak yapılması, rahim ağzı kanserinin erken teşhisini ve önlenmesini sağlayarak kadınların sağlıklı bir yaşam sürmesine katkıda bulunur. Herhangi bir sorunuz veya endişeniz varsa, doktorunuzla görüşmekten çekinmeyin.
Kadın Sağlığı İçin Önerilen Sağlık Taramaları
Kemik Yoğunluğu Ölçümü
Osteoporoz, kemiklerin zayıflaması ve kırılganlaşması sonucu oluşan bir hastalıktır. Kadınlar, özellikle menopoz sonrası dönemde, osteoporoz geliştirme riski altında olduklarından, kemik yoğunluğu ölçümü oldukça önemli bir sağlık taramasıdır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, dünya çapında 200 milyondan fazla kadın osteoporozdan etkilenmektedir. Bu rakam, kadın sağlığının korunması açısından düzenli tarama programlarının önemini vurgular.
Kemik yoğunluğu ölçümü, kemik mineral yoğunluğunu (KMY) belirlemek için kullanılan bir yöntemdir. Bu ölçüm, kemiklerin ne kadar güçlü ve yoğun olduğunu gösterir. Düşük KMY, osteoporoz veya osteopeni (kemik kaybının erken evresi) riskinin yüksek olduğunu gösterir. Ölçüm genellikle DEXA (Dual-enerji X-ray absorpsiyometri) taraması ile yapılır. DEXA taraması, düşük radyasyon dozunda bir X-ışını kullanarak kalça ve bel omurlarının kemik yoğunluğunu ölçer. Tarama hızlı, ağrısız ve oldukça güvenlidir.
Kimler kemik yoğunluğu ölçümü yaptırmalıdır? Menopoza girmiş tüm kadınlar, 65 yaş üstü kadınlar ve osteoporoz riski taşıyan diğer kadınlar (örneğin aile öyküsü olanlar, sigara içenler, düşük vücut ağırlığına sahip olanlar, uzun süreli kortikosteroid kullananlar) düzenli olarak kemik yoğunluğu ölçümü yaptırmalıdır. Ayrıca, tekrarlayan düşmelere maruz kalmış veya kırık yaşamış kadınlar da bu taramanın yapılması için uygun adaylardır. Tarama sonucunda elde edilen T-skoru, kemik yoğunluğunu sağlıklı genç bir yetişkinin kemik yoğunluğu ile karşılaştırır. -1.0’dan düşük bir T-skoru osteoporoz, -1.0 ile -2.5 arasında bir T-skoru osteopeni olarak kabul edilir.
Kemik yoğunluğu ölçümünün önemi, erken teşhis ve tedavi olanağı sağlamasıdır. Erken teşhis edilen osteoporoz, yaşam tarzı değişiklikleri, ilaç tedavisi ve egzersiz programları ile tedavi edilebilir. Bu sayede kırık riski azaltılabilir ve kadınların yaşam kaliteleri korunabilir. Örneğin, düzenli egzersiz, özellikle ağırlık taşıyan egzersizler, kemik sağlığını korumada oldukça etkilidir. Denge egzersizlerinin de düşme riskini azaltmada önemli bir rolü vardır. Beslenmeye dikkat etmek ve yeterli kalsiyum ve D vitamini almak da kemik sağlığını destekler. İstatistiklere göre, osteoporoz tedavisi görmeyen kadınlarda kırık riski önemli ölçüde artmaktadır. Bu nedenle, düzenli tarama ve erken müdahale, kadınların sağlıklı ve aktif bir yaşam sürdürmelerinde kritik öneme sahiptir.
Sonuç olarak, kemik yoğunluğu ölçümü, kadın sağlığı için oldukça önemli bir tarama testidir. Erken teşhis ve uygun tedavi ile osteoporoz ve kırık riski azaltılabilir, böylece kadınların yaşam kaliteleri korunabilir ve bağımsız yaşam süreleri uzatılabilir. Bu nedenle, hekiminizle görüşerek, sizin için uygun olan tarama programını belirlemeniz önemlidir.
Kolesterol ve Tansiyon Kontrolü
Kadınlar, erkeklerden farklı fizyolojik yapıları nedeniyle kalp-damar hastalıkları açısından farklı risk profillerine sahiptir. Kolesterol ve tansiyon seviyelerinin düzenli olarak kontrol edilmesi, bu hastalıkların önlenmesinde ve erken teşhisinde kritik öneme sahiptir. Kadınlarda menopoz sonrası dönemde östrojen seviyelerindeki düşüş, kalp-damar hastalıkları riskini önemli ölçüde artırır. Bu nedenle, bu dönemdeki kadınların düzenli tarama ve kontrolleri daha da önem kazanmaktadır.
Kolesterol, vücutta birçok önemli işlevi olan bir yağ maddesidir. Ancak yüksek kolesterol seviyeleri, atardamarlarda plak birikmesine (ateroskleroz) yol açarak kalp krizi, felç ve diğer kalp-damar hastalıklarına neden olabilir. LDL (kötü) kolesterolün yüksek ve HDL (iyi) kolesterolün düşük olması özellikle risklidir. Amerikan Kalp Derneği’nin verilerine göre, kalp-damar hastalıkları kadınlarda önde gelen ölüm nedenidir ve bu hastalıkların büyük bir kısmı önlenebilir veya geciktirilebilir. Düzenli kan tahlili ile LDL kolesterol, HDL kolesterol ve trigliserit seviyelerinin ölçülmesi, kalp sağlığı açısından oldukça önemlidir.
Tansiyon, kanın damarlara yaptığı basınçtır. Yüksek tansiyon (hipertansiyon), yıllarca belirti vermeden ilerleyebilir ve kalp, böbrek ve beyin gibi organlara zarar verebilir. Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre, dünya genelinde milyonlarca insan yüksek tansiyondan muzdariptir. Kadınlarda yüksek tansiyonun belirtileri, erkeklerde görülen belirtilerden farklı olabilir ve genellikle daha hafif veya belirsiz olabilir. Bu nedenle, düzenli tansiyon ölçümü ve takip, yüksek tansiyonun erken teşhisi için hayati önem taşır. Evde kullanılabilen tansiyon ölçüm cihazları ile düzenli olarak tansiyon kontrolü yapmak, hekim ziyaretleri arasındaki dönemlerde değerli bilgiler sağlar.
Kolesterol ve tansiyon kontrolü için yaşam tarzı değişiklikleri oldukça etkilidir. Düzenli egzersiz, dengeli beslenme (meyve, sebze, tam tahıllar, yağsız protein kaynakları tüketme ve işlenmiş gıdalar, doymuş yağlar ve trans yağlardan kaçınma), sigara bırakma ve stres yönetimi, hem kolesterol hem de tansiyon seviyelerinin kontrol altına alınmasına yardımcı olur. Bazı durumlarda, hekim tarafından reçete edilen ilaçlar da gerekebilir. Örneğin, statinler yüksek kolesterolü düşürmek için, ACE inhibitörleri ve beta blokerler ise yüksek tansiyonu kontrol altında tutmak için kullanılır.
Sonuç olarak, kadınlar için düzenli sağlık taramaları kapsamında kolesterol ve tansiyon seviyelerinin kontrolü, kalp-damar hastalıkları riskini azaltmada ve sağlıklı bir yaşam sürdürmede hayati önem taşır. Erken teşhis ve uygun tedavi ile bu hastalıkların olumsuz etkileri önemli ölçüde azaltılabilir. Bu nedenle, kadınların kendi sağlıklarını takip etmeleri ve düzenli doktor kontrollerini ihmal etmemelidirler.
Bu inceleme, kadın sağlığının çeşitli aşamalarında önemli sağlık taramalarını ele alarak, erken teşhis ve müdahalenin önemini vurgulamaktadır. Meme kanseri taraması (mamografi), rahim ağzı kanseri taraması (Pap testi ve HPV testi) ve kolon kanseri taraması gibi prosedürler, ilgili kanser türlerinin erken evrelerinde tespit edilmesine olanak tanıyarak mortalite ve morbidite oranlarını önemli ölçüde azaltmada etkilidir. Ayrıca, osteoporoz taraması (kemik yoğunluğu ölçümü), özellikle menopoz sonrası kadınlarda, kırık riskini azaltmak için kritik öneme sahiptir. Kan basıncı, kolesterol ve kan şekeri seviyelerinin düzenli olarak kontrol edilmesi, kardiyovasküler hastalıklar ve diyabet gibi kronik hastalıkların erken teşhisini ve yönetimini sağlar.
Tarama programlarının etkinliği, popülasyon bazlı tarama stratejilerinin yanı sıra bireysel risk faktörlerine dayalı hedefli tarama yaklaşımlarının uygulanmasına bağlıdır. Eğitim ve farkındalık, kadınların sağlık taramalarının önemini anlamaları ve düzenli olarak tarama programlarına katılmaları için hayati önem taşır. Sağlık hizmet sağlayıcılarının, kadınlara kişiselleştirilmiş tarama önerileri vermesi ve tarama sonuçlarını açıklamaları için eğitimli ve donanımlı olmaları gerekmektedir. Eşit ve adil erişim, tüm kadınların sağlık hizmetlerine, özellikle de tarama hizmetlerine eşit şekilde erişebilmelerini sağlamak için gereklidir.
Gelecekte, kişiselleştirilmiş tarama stratejilerinin daha fazla geliştirilmesi beklenmektedir. Genetik testler ve biyomarkerler kullanılarak, kadınların bireysel risk profillerine göre daha doğru ve etkili tarama yaklaşımları geliştirilebilir. Yapay zeka (AI) ve makine öğrenmesi (ML) gibi teknolojilerin kullanımı, tarama sonuçlarının analizini ve yorumlanmasını iyileştirerek daha doğru ve hızlı teşhis konulmasına yardımcı olabilir. Tele-sağlık hizmetleri, özellikle kırsal veya ulaşımı zor bölgelerdeki kadınlara erişimi artırarak tarama hizmetlerinin yaygınlaşmasına katkıda bulunabilir.
Sonuç olarak, kadın sağlığı için önerilen sağlık taramaları, erken teşhis ve müdahale yoluyla önemli sağlık sonuçlarını iyileştirmede hayati bir rol oynar. Gelecekteki araştırmalar, kişiselleştirilmiş tarama stratejilerinin, yeni teknolojilerin ve geliştirilmiş eğitim ve farkındalık girişimlerinin geliştirilmesine odaklanmalıdır. Bu çabalar, tüm kadınların sağlıklarını korumaları ve yaşam kalitelerini iyileştirmeleri için önemli adımlar olacaktır. Sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemek ve düzenli tarama programlarına katılmak, kadınların genel sağlığını ve refahını korumada önemli bir rol oynar.
