Testosteron, erkeklerde cinsel gelişim, kas kütlesi, kemik yoğunluğu ve genel sağlık için hayati önem taşıyan ana erkek cinsiyet hormonudur. Testosteron seviyelerinin düşmesi, yani hipogonadizm, erkeklerde yaygın bir durumdur ve yaşla birlikte görülme sıklığı artmaktadır. Yaşlanmanın doğal bir sonucu olarak testosteron seviyelerinde düşüş yaşansa da, altta yatan tıbbi durumlar veya yaşam tarzı faktörleri de bu düşüşü tetikleyebilir. Bu durumun belirtileri kişiden kişiye değişse de, erken teşhis ve tedavi, yaşam kalitesini önemli ölçüde iyileştirebilir. Bu nedenle, erkekte testosteron düşüklüğünün belirtilerini anlamak ve bunları erken bir aşamada fark etmek son derece önemlidir.
Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan araştırmalar, 45 yaş üstü erkeklerin %40’ının düşük testosteron seviyeleri yaşadığını göstermektedir. Bu istatistik, durumun yaygınlığını ve sağlık sistemleri üzerindeki yükünü vurgular. Düşük testosteron sadece fiziksel sağlık üzerinde değil, aynı zamanda ruhsal sağlık üzerinde de önemli bir etkiye sahiptir. Depresyon, anksiyete ve azalmış libido gibi semptomlar, testosteron eksikliğinin yaygın sonuçlarıdır. Bu durum, erkeklerin iş performansını, sosyal ilişkilerini ve genel yaşam memnuniyetini olumsuz yönde etkileyebilir. Örneğin, işinde başarılı olmak için yüksek enerji seviyelerine ihtiyaç duyan bir erkek, düşük testosteron seviyeleri nedeniyle yorgunluk ve motivasyon eksikliği yaşayabilir, bu da iş performansında düşüşe yol açabilir. Benzer şekilde, düşük libido, ilişkilerde gerginliklere ve mutsuzluğa neden olabilir.
Testosteron düşüklüğünün belirtileri çeşitlilik gösterir ve her zaman açıkça belirgin değildir. Bazı erkekler, belirgin semptomlar yaşamazken, diğerleri birden fazla belirtiyle karşılaşabilir. Bu belirtiler, cinsel işlev bozukluğu (azalmış libido, ereksiyon problemleri, infertilite), ruhsal değişiklikler (depresyon, anksiyete, irritabilite), fiziksel değişiklikler (kas kütlesi kaybı, kemik yoğunluğunda azalma, enerji düşüklüğü, kilo alımı, artan vücut yağı) ve diğer semptomlar (uyku bozuklukları, azalmış konsantrasyon, sıcak basması) şeklinde ortaya çıkabilir. Örneğin, bir erkek, daha önce aktif ve enerjikken, aniden yorgunluk hissetmeye, kas gücünü kaybetmeye ve sık sık uykuya dalmaya başlamış olabilir. Bu durum, altta yatan düşük testosteron problemiyle ilişkili olabilir.
Bu makalede, erkekte testosteron düşüklüğünün belirtilerini detaylı bir şekilde ele alacağız. Her belirtiyi ayrıntılı olarak açıklayacak, olası nedenlerini tartışacak ve doğru teşhis ve tedavi için hangi adımların atılması gerektiğini açıklayacağız. Ayrıca, yaşam tarzı değişiklikleri ve tıbbi müdahaleler yoluyla düşük testosteron seviyelerinin nasıl yönetilebileceği konusunda pratik öneriler sunacağız. Amaç, erkeklerin kendi sağlıklarını daha iyi anlamalarına ve testosteron düşüklüğüyle ilgili olası endişelerini gidermelerine yardımcı olmaktır.
Testosteron Düşüklüğü Belirtileri
Erkeklerde testosteron düşüklüğü, hipogonadizm olarak da bilinen, çeşitli belirtilerle kendini gösterebilen bir durumdur. Bu belirtiler, hafiften şiddete kadar değişebilir ve kişinin yaşı, genel sağlık durumu ve diğer faktörlere bağlı olarak farklılık gösterebilir. Testosteron, erkeklerde cinsel gelişim, kas kütlesi, kemik yoğunluğu ve genel sağlık için hayati önem taşıyan bir hormondur. Düşük testosteron seviyeleri, yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilir.
Cinsel işlev bozuklukları, düşük testosteronun en yaygın belirtilerinden biridir. Bunlar, azalmış libido (cinsel istek), ereksiyon sorunları (erektil disfonksiyon), ejakülasyon sorunları ve azalmış cinsel performansı içerir. Bir çalışmada, 40 yaş üstü erkeklerin %30’unda düşük testosteron seviyeleri tespit edilmiş ve bu erkeklerin önemli bir kısmında cinsel işlev bozukluğu olduğu görülmüştür. Bu sorun sadece cinsel hayatı değil, kişinin özgüvenini ve ruh halini de olumsuz etkileyebilir.
Fiziksel değişiklikler de düşük testosteronun belirgin göstergeleridir. Bunlar arasında kas kütlesinde azalma, vücut yağında artış (özellikle karın bölgesinde), kemik yoğunluğunda azalma (osteoporoz riski artışı) ve enerji seviyesinde düşüş yer alır. Düşük testosteron, kas gücünde ve dayanıklılığında azalmaya yol açarak günlük aktiviteleri zorlaştırabilir. Kırılgan kemikler ise kırık riskini artırır. Bu fiziksel değişimler, kişinin yaşam kalitesini düşürerek günlük işlerini yapmada zorlanmasına neden olabilir.
Psikolojik semptomlar da göz ardı edilmemelidir. Düşük testosteron, depresyon, anksiyete, uyku bozuklukları, hafıza sorunları ve konsantrasyon güçlüğü gibi sorunlara yol açabilir. Bu psikolojik belirtiler, kişinin sosyal hayatını ve iş performansını olumsuz etkileyebilir. Özgüven kaybı ve ruh halinde dalgalanmalar da sıklıkla görülür. Bu durumun tedavi edilmemesi, kişinin yaşam kalitesini daha da düşürebilir.
Diğer belirtiler arasında azalmış sakal ve vücut kılları, ciltte kuruluk, memelerde hassasiyet veya büyüme (jinekomastinin bir belirtisi olabilir) ve azalmış sperm üretimi sayılabilir. Bu belirtiler, düşük testosteronun varlığına işaret edebilir, ancak kesin tanı için mutlaka bir doktora başvurmak gereklidir. Kendi kendine teşhis koymak ve tedaviye başlamak tehlikeli olabilir. Doğru tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmanla görüşülmelidir.
Sonuç olarak, düşük testosteronun belirtileri çeşitlidir ve kişinin yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilir. Yukarıda belirtilen belirtilerden bir veya birkaçını yaşıyorsanız, bir endokrinolog veya genel pratisyen hekimle görüşerek testosteron seviyenizi ölçtürmeniz ve uygun tedavi seçeneklerini değerlendirmeniz önemlidir. Erken teşhis ve tedavi, düşük testosteronun olumsuz etkilerini en aza indirmeye yardımcı olabilir.
Düşük Testosteronun Nedenleri
Erkeklerde testosteron düşüklüğü, hipogonadizm olarak bilinen bir durumun belirtisi olabilir. Bu durum, vücudun yeterince testosteron üretmemesinden kaynaklanır ve çeşitli faktörlere bağlı olarak gelişebilir. Testosteron seviyelerinin yaşla birlikte azalması doğal bir süreç olsa da, bazı durumlarda bu düşüş beklenenden daha hızlı ve belirgin olabilir, bu da tıbbi müdahale gerektirebilir. Yaştan bağımsız olarak düşük testosteronun birçok nedeni vardır ve bunların anlaşılması doğru teşhis ve tedavi için oldukça önemlidir.
Yaşlanma: En yaygın nedenlerden biri yaşlanmadır. Erkeklerde 30 yaşından sonra testosteron seviyeleri her yıl yaklaşık %1 oranında düşer. Bu düşüş, libido azalması, enerji düşüklüğü ve kas kütlesi kaybı gibi belirtilere yol açabilir. 50 yaş üstü erkeklerin önemli bir bölümünde belirgin bir testosteron düşüklüğü görülür, ancak bu her zaman tıbbi tedavi gerektirmez. Yaşlanmanın neden olduğu testosteron düşüklüğünün tam mekanizması henüz tam olarak anlaşılmış değil, ancak hipotalamus-hipofiz-testis eksenindeki değişikliklerin rol oynadığı düşünülmektedir.
Hipotalamik veya Hipofizer Problemler: Hipotalamus ve hipofiz bezi, testosteron üretimini düzenleyen önemli hormonları üretir. Bu bezlerde oluşan tümörler, enfeksiyonlar veya travmalar, testosteron üretimini azaltabilir. Bu durum, gonadotropin salgılayıcı hormonun (GnRH) veya lutenize edici hormonun (LH) yetersiz üretimiyle sonuçlanabilir. LH, testislerdeki Leydig hücrelerini uyararak testosteron üretimini sağlar. Bu nedenle, bu bezlerin fonksiyon bozukluğu doğrudan testosteron seviyelerini etkiler.
Testis Problemleri: Testisler, testosteron üretiminin ana yeridir. Klinefelter sendromu gibi genetik bozukluklar, testislerin gelişimini etkileyerek testosteron üretimini azaltabilir. Ayrıca, testislerde oluşan yaralanmalar, enfeksiyonlar (örneğin, orşit) veya tümörler de testosteron üretimini olumsuz etkileyebilir. Kısırlık gibi diğer üreme problemleri de düşük testosteronla sıklıkla birlikte görülür.
Obezite: Obezite, testosteron üretimini olumsuz etkileyen önemli bir faktördür. Fazla vücut yağı, aromataz adı verilen bir enzimi aktive eder, bu da testosteronu östrojene dönüştürür. Bu dönüşüm, serbest testosteron seviyelerini düşürür ve düşük testosteron belirtilerine yol açabilir. Çalışmalar, obez erkeklerde hipogonadizmin daha sık görüldüğünü göstermektedir.
Kronik Hastalıklar: Diyabet, böbrek yetmezliği, siroz ve hipotiroidizm gibi kronik hastalıklar da testosteron seviyelerini düşürebilir. Bu hastalıklar, testosteron üretimini doğrudan veya dolaylı olarak etkileyerek hormonal dengesizliklere neden olabilir. Örneğin, diyabet, vücudun insüline karşı direncini artırarak testosteron üretimini bozabilir.
İlaç Kullanımı: Bazı ilaçlar, yan etki olarak testosteron seviyelerini düşürebilir. Bu ilaçlar arasında opioidler, kortikosteroidler ve bazı kanser ilaçları bulunur. İlaç kullanımı nedeniyle düşük testosteron şüphesi varsa, bir doktorla görüşmek önemlidir.
Düşük testosteronun teşhisi için kan tahlili yapılır ve toplam testosteron, serbest testosteron ve LH seviyeleri ölçülür. Sebebi belirlemek için ek testler gerekebilir. Tedavi, altta yatan nedene ve semptomlara bağlı olarak değişir ve hormon replasman tedavisi veya yaşam tarzı değişiklikleri içerebilir.
Erkeklerde Testosteron Düşüklüğü Nasıl Anlaşılır?
Testosteron Düşüklüğü Testi
Testosteron düşüklüğü, erkeklerde çeşitli semptomlara yol açabilen önemli bir hormonal dengesizliktir. Bu durumun teşhisi, kan testi ile yapılır ve toplam testosteron seviyesini ölçmeyi içerir. Ancak, sadece tek bir kan testi yeterli olmayabilir. Çünkü testosteron seviyeleri gün içinde ve hatta yıl boyunca değişkenlik gösterebilir. Bu nedenle, doğru bir teşhis için doktorunuzun önerilerine uymak ve gerekli tüm testleri yaptırmak son derece önemlidir.
Kan testi genellikle sabah erken saatlerde yapılır, çünkü testosteron seviyeleri sabahları en yüksek seviyededir. Test öncesinde belirli ilaçların kullanımı veya alkol tüketimi gibi bazı faktörlerin sonuçları etkileyebileceği unutulmamalıdır. Doktorunuz, test öncesinde yapmanız veya yapmamanız gerekenler hakkında size detaylı bilgi verecektir. Test sonucu, nanogram/desilitre (ng/dL) veya nanomol/litre (nmol/L) birimlerinde verilir. Normal değerler yaşa, genel sağlık durumuna ve kullanılan laboratuvara göre değişiklik gösterebilir. Genellikle, 300 ng/dL’nin altındaki değerler hipogonadism (testosteron eksikliği) olarak kabul edilir, ancak bu değer kişiye göre değişebilir.
Toplam testosteron seviyesine ek olarak, doktorunuz serbest testosteron seviyesini de ölçebilir. Serbest testosteron, kan dolaşımında proteinlere bağlı olmayan ve vücut tarafından kullanılan aktif testosteron formudur. Serbest testosteron seviyesi, toplam testosteron seviyesinden daha iyi bir hipogonadizmin göstergesidir. Ayrıca, lüteinizan hormon (LH) ve folikül uyarıcı hormon (FSH) seviyeleri de ölçülebilir. Bu hormonlar, hipofiz bezinden salgılanır ve testislerin testosteron üretimini düzenler. LH ve FSH seviyelerinin yüksek olması, testislerin yeterince testosteron üretmediğini gösterebilir. Düşük seviyeler ise hipofiz bezinde bir sorun olduğunu işaret edebilir.
Testosteron düşüklüğünün nedenleri çeşitlidir ve yaşa bağlı azalma, testislerin hasar görmesi, hipofiz bezindeki sorunlar, kronik hastalıklar ve bazı ilaçlar gibi faktörleri içerir. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, 50 yaş üstü erkeklerin %20’sinden fazlasında testosteron düşüklüğü görülmektedir. Bu istatistik, yaşlanmanın testosteron üretimini nasıl etkilediğini gösteren önemli bir bulgudur.
Teşhis sonrasında, doktorunuz testosteron düşüklüğünün nedenini belirlemek ve uygun tedavi planını oluşturmak için ek testler isteyebilir. Tedavi seçenekleri, yaşam tarzı değişikliklerinden hormon replasman tedavisine kadar değişebilir. Erken teşhis ve tedavi, testosteron düşüklüğünün neden olduğu semptomların yönetilmesinde ve genel sağlık durumunun iyileştirilmesinde önemlidir. Bu nedenle, testosteron düşüklüğü şüphesi olan erkeklerin bir endokrinolog veya üroloğa danışmaları önerilir.
Tedavi Yöntemleri ve Seçenekleri
Erkeklerde testosteron düşüklüğü (hipogonadism) teşhisi konulduktan sonra, tedavi planı hastanın semptomlarının şiddetine, genel sağlık durumuna ve altta yatan nedenlere bağlı olarak kişiselleştirilir. Tedavi seçenekleri, testosteron replasman tedavisi (TRT) ve yaşam tarzı değişikliklerini içerir.
Testosteron replasman tedavisi (TRT), düşük testosteron seviyelerinin en yaygın tedavi yöntemidir. Bu tedavi, vücuda eksik olan testosteronu sağlamak için çeşitli yollarla uygulanır. En yaygın uygulama yöntemleri şunlardır:
1. Enjeksiyonlar: Testosteron enjeksiyonları, genellikle haftada bir veya ayda bir yapılan kas içi enjeksiyonlardır. Bu yöntem, kan testosteron seviyelerini uzun süreli olarak yükseltir. Ancak, enjeksiyon yerinde ağrı ve bazen de enfeksiyon riski gibi yan etkiler olabilir. İstatistiklere göre, TRT kullanan erkeklerin %10-15’inde enjeksiyon yerinde ağrı yaşanmaktadır.
2. Jel ve Kremler: Testosteron jel ve kremleri, cilde sürülerek emilir. Günlük uygulanması gerekir ve kolay kullanım sağlar. Ancak, deri tahrişi ve tesadüfi temas yoluyla diğer kişilere testosteron transferi gibi yan etkiler olabilir. Özellikle kadınlar ve çocuklar ile temas edilmemesi önemlidir.
3. Transdermal Yamalar: Testosteron yamaları, cilde yapıştırılarak testosteronun yavaşça emilmesini sağlar. Enjeksiyonlara göre daha az sıklıkta uygulanır, ancak yine de cilt tahrişine neden olabilir. Ayrıca, yamanın düzgün yapışmaması ve etkinliğinin azalması gibi sorunlar yaşanabilir.
4. Buccal Tabletler: Yanak içine yerleştirilen ve yavaşça emilen testosteron tabletleridir. Kullanımı kolaydır ancak ağızda hafif bir rahatsızlığa neden olabilir.
5. İmplantlar: Cerrahi olarak yerleştirilen ve uzun süreli testosteron salınımı sağlayan küçük çubuklardır. Uzun süreli etkisi vardır ancak cerrahi bir işlem gerektirir.
Yaşam Tarzı Değişiklikleri: TRT’ye ek olarak veya bazı durumlarda TRT’ye alternatif olarak, yaşam tarzı değişiklikleri de testosteron seviyelerini iyileştirmeye yardımcı olabilir. Bunlar şunları içerir:
* Düzenli Egzersiz: Düzenli egzersiz, testosteron üretimini artırabilir. Haftada en az 150 dakika orta şiddette aerobik egzersiz yapılması önerilir.
* Sağlıklı Beslenme: Dengeli ve sağlıklı bir beslenme, genel sağlığı ve testosteron üretimini destekler. Yeterli protein, sağlıklı yağlar ve meyve-sebze tüketimi önemlidir.
* Kilo Kontrolü: Obezite, testosteron seviyelerini düşürebilir. Kilo kaybı, testosteron seviyelerinin iyileşmesine yardımcı olabilir.
* Stres Yönetimi: Kronik stres, testosteron seviyelerini olumsuz etkileyebilir. Stres yönetimi teknikleri (yoga, meditasyon vb.) kullanılması faydalıdır.
Önemli Not: Testosteron replasman tedavisi, olası yan etkileri ve riskleri nedeniyle mutlaka bir doktor tarafından reçete edilmeli ve gözetim altında yapılmalıdır. Tedaviye başlamadan önce, doktorunuzla detaylı bir görüşme yapmanız ve sizin için en uygun tedavi yöntemini belirlemeniz önemlidir. Her bireyin durumu farklı olduğundan, en etkili tedavi yöntemi kişiden kişiye değişebilir.
Düşük Testosteronun Etkileri
Testosteron, erkeklerde cinsel gelişim ve üreme fonksiyonları için hayati önem taşıyan bir hormondur. Ancak, yaş, hastalık veya yaşam tarzı faktörleri nedeniyle testosteron seviyeleri düşebilir. Bu düşüş, hipogonadism olarak adlandırılır ve çeşitli fiziksel, psikolojik ve duygusal etkilerle kendini gösterir. Düşük testosteronun etkileri, bireyden bireye değişmekle birlikte, genellikle birden fazla alanda sorunlara yol açar.
Cinsel işlev bozuklukları, düşük testosteronun en yaygın belirtilerinden biridir. Bunlar, azalmış libido (cinsel istek), ereksiyon sorunları (erektil disfonksiyon) ve azalmış cinsel performansı içerir. Bir çalışmaya göre, 40 yaş üstü erkeklerin %50’sinden fazlası düşük testosteron seviyelerinden kaynaklanan cinsel sorunlar yaşamaktadır. Bu sorunlar, sadece bireyin cinsel hayatını değil, aynı zamanda ilişki kalitesini de olumsuz etkileyebilir.
Fiziksel semptomlar da oldukça belirgindir. Kas kütlesi ve gücünde azalma, yağlanma artışı (özellikle karın bölgesinde) ve kemik yoğunluğunda azalma (osteoporoz riski artışı) sıklıkla görülür. Düşük testosteron, enerji seviyelerinde düşüşe, kronik yorgunluğa ve uyku bozukluklarına da yol açabilir. Ayrıca, kırılgan tırnaklar, inceleşen saçlar ve cilt kuruluğu gibi belirtiler de ortaya çıkabilir.
Psikolojik ve duygusal etkiler de göz ardı edilemez. Depresyon, anksiyete, irritabilite (sinirlilik) ve hafıza sorunları düşük testosteron ile sıklıkla ilişkilendirilir. Özgüven eksikliği ve motivasyon kaybı da yaygın şikayetler arasındadır. Bu semptomlar, kişinin günlük yaşamında ve sosyal ilişkilerinde önemli sorunlara yol açabilir. Düşük testosteronun, kognitif fonksiyonlarda azalmaya, özellikle de hafıza ve konsantrasyon sorunlarına yol açtığı da gösterilmiştir.
Anemi (kansızlık) de düşük testosteronun bir sonucu olabilir. Testosteron, kırmızı kan hücrelerinin üretimini düzenlemeye yardımcı olur ve seviyelerinin düşmesi, anemi riskini artırır. Bu da yorgunluk, halsizlik ve nefes darlığı gibi semptomlara yol açabilir. Bu nedenle, düşük testosteronun belirtilerini göz ardı etmemek ve bir uzmana danışmak oldukça önemlidir. Erken teşhis ve tedavi, bu sorunların ilerlemesini önlemeye ve yaşam kalitesini iyileştirmeye yardımcı olabilir. Doktorunuz, kan testleri ve fizik muayene ile testosteron seviyenizi belirleyebilir ve uygun tedavi yöntemini belirleyebilir.
Sonuç olarak, düşük testosteronun etkileri çok yönlü ve yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilir. Erkekler, bu semptomlardan herhangi birini yaşıyorlarsa mutlaka bir sağlık uzmanına başvurmalıdırlar. Erken teşhis ve tedavi, bu sorunların ilerlemesini önlemek ve daha sağlıklı bir yaşam sürmek için hayati öneme sahiptir.
Bu çalışmada, erkeklerde testosteron düşüklüğü (hipogonadism) belirtilerinin anlaşılmasına yönelik kapsamlı bir bakış açısı sunuldu. Düşük testosteron, yaygın bir durum olup, yaşla birlikte artış göstermektedir ve çeşitli semptomlara yol açabilmektedir. Bu semptomların şiddeti ve sayısı kişiden kişiye değişmekle birlikte, genel olarak cinsel işlev bozukluğu, azalmış libido, ereksiyon problemleri, infertilite, kas kaybı, artmış yorgunluk, depresyon, kemik yoğunluğunda azalma ve vücut yağında artış gibi belirtilerle kendini gösterebilir.
Testosteron düşüklüğünün teşhisi, hastanın detaylı tıbbi öyküsünün alınması, fizik muayene ve kan testleriyle yapılmaktadır. Kan testleri, toplam testosteron seviyesini ölçmek için kullanılır ve bu değer, yaşa ve diğer faktörlere göre değişebilmektedir. Dolayısıyla, tek başına kan testi yeterli olmayabilir ve diğer faktörler de dikkate alınmalıdır. Tanı koyulduktan sonra, tedavi seçenekleri yaşam tarzı değişiklikleri, testosteron replasman tedavisi (TRT) veya diğer uygun tedavi yöntemlerini içerebilir. TRT’nin olası yan etkileri olduğu ve her hasta için uygun bir tedavi yöntemi olmadığı unutulmamalıdır.
Testosteron düşüklüğünü önlemek veya geciktirmek için sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemek oldukça önemlidir. Düzenli egzersiz, sağlıklı ve dengeli beslenme, stres yönetimi ve yeterli uyku, testosteron seviyelerinin korunmasına katkıda bulunmaktadır. Obezite, testosteron seviyelerini olumsuz etkilediği için, sağlıklı bir kiloyu korumak da oldukça önemlidir.
Gelecek trendler açısından bakıldığında, testosteron düşüklüğünün teşhis ve tedavisi alanında önemli gelişmeler beklenmektedir. Daha hassas ve güvenilir teşhis yöntemlerinin geliştirilmesi ve kişiye özel tedavi yaklaşımlarının artması muhtemeldir. Gen tedavisi gibi yeni teknolojilerin de bu alanda umut vadeden gelişmeler sağlayabileceği düşünülmektedir. Ayrıca, testosteron düşüklüğünün erken teşhisi ve önleyici tedbirlerin yaygınlaştırılması, uzun vadeli sağlık sonuçlarının iyileştirilmesine yardımcı olabilir.
Sonuç olarak, erkeklerde testosteron düşüklüğünün belirtilerini anlamak ve uygun tedavi seçeneklerini değerlendirmek, hem bireyin fiziksel hem de ruhsal sağlığı için son derece önemlidir. Gelecekteki araştırmalar, bu durumun daha iyi anlaşılmasını ve daha etkili tedavi yöntemlerinin geliştirilmesini sağlayacaktır.
