Çocukluk dönemi, hızlı büyüme ve gelişimin yaşandığı, sağlıklı bir sindirim sisteminin düzgün çalışmasının hayati önem taşıdığı bir evredir. Ancak ne yazık ki, birçok çocuk kabızlık sorunuyla karşılaşmaktadır. Bu durum, sadece çocuğun fiziksel sağlığını değil, aynı zamanda psikolojik ve sosyal gelişimini de olumsuz yönde etkileyebilecek ciddi bir konudur. Kabızlık, dışkının sertleşmesi ve bağırsaklardan zorlukla geçmesiyle karakterize edilen, sıklıkla ağrı ve rahatsızlığa yol açan bir sindirim sistemi problemidir. Dünyada ve ülkemizde birçok çocuk bu sorunu yaşamaktadır ve maalesef çoğu zaman ebeveynler tarafından yeterince ciddiye alınmamaktadır.
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, çocuklarda kabızlık sıklığı yaş gruplarına ve coğrafi bölgelere göre değişmekle birlikte, oldukça yüksektir. Örneğin, okul öncesi çocuklarda %2 ile %15 arasında değişen oranlarda kabızlık görülmektedir. Bu oran, özellikle gelişmiş ülkelerde, düzensiz beslenme alışkanlıkları, az su tüketimi ve hareketsiz yaşam tarzının yaygınlaşmasıyla artış göstermektedir. Birçok aile, çocuklarının tuvalet alışkanlıklarında yaşanan problemleri ‘geçici bir durum’ olarak değerlendirerek, kabızlık belirtilerini göz ardı edebilir veya problemin ciddiyetinin farkında olmayabilir. Bu durum, sorunun kronikleşmesine ve daha ciddi sağlık sorunlarının gelişmesine zemin hazırlayabilir. Örneğin, uzun süreli kabızlık, anal fissür (makat çatlaması), hemoroid (basur) gibi komplikasyonlara yol açabilir ve çocuğun tuvalete gitmekten korkmasına, hatta tuvaletini kaçırma sorunları yaşamasına neden olabilir.
Kabızlık, çocukların yaşam kalitesini olumsuz etkileyen bir durumdur. Karın ağrısı, şişkinlik, iştahsızlık, huzursuzluk ve uyku bozukluğu gibi belirtiler, çocuğun günlük rutininin aksamasına ve okul performansının düşmesine yol açabilir. Ayrıca, sürekli olarak tuvalet sorunları yaşayan çocuklar, sosyal ortamlardan uzaklaşabilir ve arkadaşlarıyla olan ilişkilerinde zorluklar yaşayabilirler. Bu nedenle, kabızlık sadece bir sindirim sistemi problemi olarak değil, çocuğun tüm gelişimini etkileyen bir sağlık sorunu olarak ele alınmalıdır. Bu kapsamlı girişten sonra, çocuklarda kabızlığın nedenleri, belirtileri, teşhisi ve etkili çözüm yöntemleri hakkında detaylı bilgi verilecektir.
Bu yazıda, çocuklarda kabızlığın altında yatan nedenleri, yaşa göre değişen belirtilerini, doğru teşhis yöntemlerini ve en önemlisi, etkili ve güvenli tedavi yaklaşımlarını ele alacağız. Hem tıbbi müdahaleler hem de yaşam tarzı değişiklikleri ile kabızlığın nasıl yönetilebileceğini, ebeveynlerin bu konuda neler yapabileceğini ve çocuklarının sağlıklı bir sindirim sistemine sahip olmalarını nasıl sağlayabileceklerini ayrıntılı bir şekilde açıklayacağız. Amacımız, çocuklarda kabızlık sorununu anlamak ve bu sorunu yaşayan ailelere pratik ve güvenilir bilgiler sunmaktır.
Çocuklarda Kabızlık Nedenleri
Çocuklarda kabızlık, dışkılamanın zorluğu veya dışkının sert ve kuru olması olarak tanımlanır. Sıklığı ve şiddeti çocuğun yaşına ve genel sağlık durumuna göre değişir. Kabızlık, bebeklerde ve çocuklarda yaygın bir sorundur ve birçok farklı nedenden kaynaklanabilir. Bazı durumlarda, altta yatan bir tıbbi durumun belirtisi olabilirken, diğer durumlarda diyet, yaşam tarzı veya alışkanlıklarla ilgili olabilir.
Diyet, çocuklarda kabızlığın en yaygın nedenlerinden biridir. Yetersiz lif alımı, bağırsak hareketlerini yavaşlatabilir ve dışkının sertleşmesine neden olabilir. Lif açısından fakir olan işlenmiş gıdalar, fast food ve şekerli içecekler tüketimi kabızlığı tetikleyebilir. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre, birçok gelişmiş ülkede çocukların günlük lif alımı önerilen miktarın oldukça altındadır. Bu durum, özellikle okul çağındaki çocuklarda kabızlık sıklığını artırmaktadır. Bol meyve, sebze ve tam tahıllı gıdalar tüketmeyen çocuklar kabızlık riskini yükseltir. Süt ve süt ürünlerinin aşırı tüketimi de kabızlığa katkıda bulunabilir.
Su tüketimi de kabızlık üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Yetersiz su alımı dışkının sertleşmesine ve bağırsak hareketlerinin zorlaşmasına neden olur. Çocukların günlük su ihtiyacı yaşlarına ve aktivite seviyelerine göre değişir, ancak yeterli sıvı alımı kabızlığın önlenmesinde hayati öneme sahiptir. Özellikle yaz aylarında ve fiziksel aktivite sonrası yeterli sıvı alınmadığında kabızlık riski artar.
Yaşam tarzı faktörleri de kabızlığın gelişiminde rol oynar. Düzensiz tuvalet alışkanlıkları, tuvalete gitme ihtiyacının bastırılması, stres ve fiziksel aktivite eksikliği bağırsak hareketlerini olumsuz etkileyebilir. Okul öncesi dönemdeki çocuklarda, özellikle tuvalet eğitimi sırasında, kabızlık sıklıkla görülmektedir. Bu dönemde çocukların tuvaletini yapmaktan kaçınması veya korkması kabızlığı tetikleyebilir.
Bazı tıbbi durumlar da çocuklarda kabızlığa neden olabilir. Hipotiroidizm, çölyak hastalığı, Hirschsprung hastalığı gibi bazı sindirim sistemi bozuklukları kabızlığa yol açabilir. Ayrıca, bazı ilaçların yan etkisi olarak da kabızlık görülebilir. Antidepresanlar, opioid ağrı kesiciler ve bazı antihistaminikler kabızlığı tetikleyebilir. Bu nedenle, çocuğunuzda sürekli kabızlık problemi yaşıyorsanız, bir doktora danışmanız önemlidir. Altta yatan bir tıbbi durumun olup olmadığını tespit etmek için gerekli tetkiklerin yapılması gerekmektedir.
Sonuç olarak, çocuklarda kabızlık birçok faktörün birleşimi sonucu ortaya çıkabilir. Dengeli bir diyet, yeterli su tüketimi, düzenli tuvalet alışkanlıkları ve yeterli fiziksel aktivite kabızlığın önlenmesinde önemli rol oynar. Ancak, sürekli veya şiddetli kabızlık durumunda mutlaka bir doktora başvurulmalıdır.
Kabızlığa Doğal Çözümler
Çocuklarda kabızlık, sık ve zorlu dışkılama veya sert, kuru dışkı ile karakterize yaygın bir sorundur. Dünya çapında çocukların yaklaşık %3’ünü etkilediği tahmin edilmektedir, ancak bu oran yaşa ve yaşam tarzına bağlı olarak değişebilir. Kabızlığın altında yatan birçok neden olabilir, bunlar arasında yetersiz sıvı alımı, lif eksikliği, hareketsiz yaşam tarzı, bazı ilaçların yan etkileri veya tıbbi durumlar yer alabilir. Neyse ki, birçok durumda, kabızlığı tedavi etmek ve önlemek için doğal yöntemler kullanılabilir.
Beslenme, çocuklarda kabızlığı yönetmenin en önemli yönlerinden biridir. Yeterli miktarda lif alımı, bağırsak hareketlerini düzenlemeye yardımcı olur. Lif, su emer ve dışkının hacmini artırarak bağırsakların daha kolay hareket etmesini sağlar. Lif açısından zengin yiyecekler arasında meyveler (özellikle erik, armut ve kuru erik), sebzeler (brokoli, bezelye, ıspanak), kepekli tahıllar ve baklagiller bulunur. Örneğin, günde bir kase kuru erik, kabızlığı hafifletmek için etkili olabilir. Ancak, çocuğunuza yeni bir yiyecek tanıtmadan önce alerjik reaksiyonlara karşı dikkatli olunmalıdır.
Sıvı alımı da kabızlığın önlenmesinde ve tedavisinde kritik öneme sahiptir. Yetersiz su içmek dışkının sertleşmesine ve bağırsak hareketlerinin zorlaşmasına neden olur. Çocukların günlük su tüketimlerinin yaşlarına ve aktivite seviyelerine göre ayarlanması önemlidir. Suyun yanı sıra, meyve suları (elma suyu gibi) ve bitki çayları (papatya çayı gibi) da sıvı alımını artırmaya yardımcı olabilir. Ancak, şekerli içeceklerden kaçınılmalıdır, çünkü bunlar kabızlığı daha da kötüleştirebilir.
Düzenli fiziksel aktivite, bağırsak hareketlerini teşvik ederek kabızlığı önlemeye yardımcı olur. Günlük egzersiz, bağırsak kaslarının hareketliliğini artırır ve dışkının daha kolay geçişini sağlar. Çocuklar için düzenli oyun zamanı, yürüyüş veya bisiklet sürme gibi aktiviteler önerilir. Hareketsiz bir yaşam tarzı, kabızlığın başlıca nedenlerinden biridir, bu yüzden çocukların aktif kalmaları çok önemlidir.
Probiyotikler, bağırsak florasını iyileştirmeye ve sindirim sistemini düzenlemeye yardımcı olan faydalı bakterilerdir. Yoğurt, kefir ve turşu gibi fermente gıdalar doğal probiyotik kaynaklarıdır. Bazı durumlarda, doktor probiyotik takviyelerini önerebilir. Ancak, herhangi bir takviyeye başlamadan önce bir doktora danışmak önemlidir.
Karın masajı, bazı çocuklar için kabızlığı hafifletmeye yardımcı olabilir. Yumuşak dairesel hareketlerle karnın saat yönünde masajı, bağırsak hareketlerini teşvik edebilir. Bu teknik, özellikle bebeklerde ve küçük çocuklarda etkili olabilir. Ancak, aşırı baskı uygulanmamalıdır.
Sonuç olarak, çocuklarda kabızlık için birçok doğal çözüm mevcuttur. Beslenme alışkanlıklarını değiştirmek, sıvı alımını artırmak, düzenli egzersiz yapmak, probiyotik tüketmek ve karın masajı uygulamak, kabızlığın önlenmesinde ve tedavisinde etkili olabilir. Ancak, kabızlık devam ederse veya şiddetli ise, bir doktora danışmak önemlidir. Bazı durumlarda, altta yatan bir tıbbi durum söz konusu olabilir ve tıbbi müdahale gerekebilir.
Kabızlıkta Doktor Ne Zaman Gerekli?
Çocuklarda kabızlık, dışkılamanın zorlaşması veya dışkılama sıklığının azalması olarak tanımlanır. Belirtiler çocuğun yaşına ve genel sağlık durumuna bağlı olarak değişir. Bazı durumlarda evde uygulanabilecek basit önlemler yeterli olurken, bazı durumlarda ise mutlaka bir doktora danışılmalıdır. Bu nedenle, ne zaman bir uzman görüşü alınması gerektiğini bilmek önemlidir.
Sıklık ve kıvam kabızlığın belirlenmesinde önemli rol oynar. Bebeklerde günde birkaç kez dışkılama normalken, büyük çocuklarda günde bir defa veya birkaç günde bir dışkılama da normal kabul edilebilir. Ancak, dışkının sert ve kuru olması, acı verici dışkılama, tuvalete gitme isteği hissedilip de dışkının gelmemesi gibi durumlar kabızlığın işaretleri olabilir. Ayrıca, karın ağrısı, şişkinlik, iştahsızlık, kusma gibi semptomlar da eşlik edebilir.
Birçok çocukta kabızlık, yetersiz sıvı alımı, lifsiz beslenme, tuvalet alışkanlıklarındaki değişiklikler veya stres gibi faktörlerden kaynaklanır. Bu durumlarda, diyet değişiklikleri, bol sıvı tüketimi ve düzenli egzersiz gibi basit önlemler genellikle sorunu çözer. Örneğin, lif oranı yüksek sebze ve meyvelerin tüketimi, probiyotik gıdaların eklenmesi ve bol su içilmesi kabızlığı önlemeye yardımcı olabilir. Ancak, bu önlemlere rağmen kabızlık devam ederse veya şiddetlenirse, mutlaka bir doktora başvurulmalıdır.
Aşağıdaki durumlarda mutlaka bir doktora danışılmalıdır:
- Kabızlık 2 haftadan uzun sürüyorsa,
- Dışkılama sırasında şiddetli ağrı varsa,
- Kanda veya dışkıda kan varsa,
- Çocukta ishal ve kabızlık dönüşümlü olarak oluyorsa,
- Çocuğun karın bölgesinde şişkinlik ve sertlik varsa,
- Kabızlığa kusma, iştahsızlık veya kilo kaybı eşlik ediyorsa,
- Çocukta bağırsak hareketleri ile ilgili diğer sorunlar varsa (örneğin, anal fissür, inkontinans).
Çocuklarda kabızlık, bazen altta yatan daha ciddi tıbbi sorunların belirtisi olabilir. Örneğin, Hipotiroidi, Hirschsprung hastalığı gibi bazı nadir görülen hastalıklar kabızlığa neden olabilir. Bu nedenle, uzun süren veya şiddetli kabızlık vakalarında teşhis ve tedavi için bir doktora başvurmak son derece önemlidir. Doktor, çocuğun yaşını, semptomlarını ve tıbbi geçmişini değerlendirerek gerekli tetkikleri yapacak ve uygun tedavi planını belirleyecektir. Erken müdahale, çocuğun sağlığını korumak ve olası komplikasyonları önlemek açısından kritik öneme sahiptir. İstatistiklere göre, çocukların %2-3’ünde kronik kabızlık problemi yaşanmaktadır ve bu durumun çoğu durumda basit önlemlerle çözülebilirken, bazı vakalarda uzman müdahalesi gerekmektedir.
Çocuklarda Kabızlık Önleme Yolları
Çocuklarda kabızlık, sık ve sert dışkılama veya dışkılamanın zorluğu olarak tanımlanır. Yaygın bir sorundur ve çocukların yaşına, diyetine ve yaşam tarzına bağlı olarak farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Kabızlığın önlenmesi, uzun vadeli sağlık sorunlarını önlemek için oldukça önemlidir. Erken teşhis ve uygun önlemler alarak, çocukların sağlıklı ve düzenli bağırsak hareketlerine sahip olmalarına yardımcı olabiliriz.
Lif alımını artırmak kabızlığın önlenmesinde en etkili yöntemlerden biridir. Lif, bağırsak hareketlerini düzenlemeye yardımcı olan ve dışkının hacmini artıran bir besin maddesidir. Çocukların diyetine bol miktarda meyve, sebze ve tam tahıllı ürünler eklemek önemlidir. Örneğin, elma, muz, armut, brokoli, ıspanak ve kepekli ekmek gibi lif açısından zengin gıdalar düzenli olarak tüketilmelidir. Amerika Pediatri Akademisi’nin verilerine göre, çocukların günlük lif alımı yaşlarına göre değişmekle birlikte, yeterli miktarda lif tüketmeyen çocuklarda kabızlık riski önemli ölçüde artmaktadır.
Yeterli sıvı tüketimi de kabızlığın önlenmesinde hayati bir rol oynar. Su, dışkının yumuşamasına ve kolayca geçişine yardımcı olur. Çocuklara gün boyunca düzenli olarak su içmeleri öğretilmelidir. Süt, meyve suları ve diğer içecekler de sıvı alımına katkıda bulunabilir, ancak aşırı şekerli içeceklerden kaçınılmalıdır, çünkü bunlar kabızlığı daha da kötüleştirebilir. Örneğin, günlük su tüketimi, yaşa ve aktivite seviyesine göre değişse de, çocukların susadıklarında değil, düzenli aralıklarla su içmeleri önerilir.
Düzenli egzersiz, bağırsak hareketlerini düzenlemeye yardımcı olur ve kabızlığı önler. Çocukların her gün en az 60 dakika orta düzeyde fiziksel aktivite yapmaları önerilir. Yürüme, koşma, bisiklet sürme, yüzme gibi aktiviteler bağırsak hareketlerini uyarır ve dışkının daha kolay geçişini sağlar. Düzenli egzersiz ayrıca çocukların genel sağlığı için de faydalıdır.
Tuvalet alışkanlıklarının düzenlenmesi de önemlidir. Çocuklar, bağırsak hareketlerinin dürtüsünü hissettiklerinde tuvalete gitmeleri konusunda teşvik edilmelidir. Tuvalette uzun süre oturmak zorlanmamalı ve baskı yapılmamalıdır. Çocukların tuvalete gitmelerini engellemek, uzun vadede kabızlığa yol açabilir. Tuvalet eğitimi sırasında sabır ve anlayış göstermek çok önemlidir.
Sonuç olarak, çocuklarda kabızlığın önlenmesi, lif alımını artırmak, yeterli sıvı tüketmek, düzenli egzersiz yapmak ve sağlıklı tuvalet alışkanlıkları geliştirmek gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Eğer kabızlık devam ederse veya şiddetlenirse, bir doktora danışılması önerilir. Erken müdahale, uzun vadeli sağlık sorunlarının önlenmesi için önemlidir.
Kabızlık İlaçları ve Tedavisi
Çocuklarda kabızlık, dışkılamanın zorluğu veya dışkılama sıklığının azalması olarak tanımlanır. Belirtiler, çocuğun yaşına ve genel sağlık durumuna bağlı olarak değişir. Bazı çocuklar sert, kuru dışkı yaparken, bazıları ise bağırsak hareketlerinde zorlanır. Kabızlık, çocuklarda yaygın bir sorundur ve % 25’e varan oranlarda görülebilir. Ancak, bu oran yaşa göre değişir ve özellikle küçük çocuklarda daha yüksektir. Kabızlığın nedenleri çeşitlidir ve beslenme alışkanlıklarından tıbbi durumlara kadar geniş bir yelpazede yer alır.
Kabızlığın tedavisi, nedenine ve şiddetine bağlıdır. Çoğu durumda, yaşam tarzı değişiklikleri ve evde uygulanabilecek basit önlemler yeterlidir. Bunlar arasında bol su tüketimi, lif oranı yüksek besinlerin (meyve, sebze, kepekli tahıllar) tüketimi ve düzenli egzersiz yer alır. Özellikle küçük çocuklar için, düzenli tuvalet alışkanlıkları kazandırılması oldukça önemlidir. Çocuğun isteksizliği durumunda zorlamaktan kaçınılmalı ve rahatlatıcı bir ortam sağlanmalıdır. Tuvalet eğitimi sırasında yeterli zaman tanınmalı ve çocuk baskı altında hissetmemelidir.
Yaşam tarzı değişiklikleri ile kabızlık düzelmezse, doktorunuz ilaç tedavisi önerebilir. Bu ilaçlar genellikle kabızlığı hafifletmeye ve bağırsak hareketlerini kolaylaştırmaya yardımcı olur. Yaygın olarak kullanılan ilaçlar arasında laksatifler bulunur. Laksatifler, farklı mekanizmalarla çalışırlar. Bazıları dışkı hacmini artırırken (osmotik laksatifler gibi), bazıları bağırsak kaslarının kasılmasını uyarır (stimülan laksatifler gibi). Osmotik laksatifler genellikle daha yumuşak bir etkiye sahiptir ve çocuklar için daha uygun olabilir. Bunlara örnek olarak polietilen glikol (PEG) verilebilir. Stimülan laksatifler ise daha güçlüdür ve genellikle sadece diğer yöntemlerin başarısız olduğu durumlarda kullanılır.
Kabızlık ilaçlarının kullanımı, mutlaka bir doktor tarafından reçete edilmeli ve doktorun talimatlarına harfiyen uyulmalıdır. Doğru doz ve kullanım süresi, çocuğun yaşına, kilosuna ve kabızlığın şiddetine göre belirlenir. İlaçların uzun süreli kullanımı, bağırsakların doğal fonksiyonlarını olumsuz etkileyebilir, bu nedenle mümkün olduğunca kısa süreli ve kontrollü bir şekilde kullanılmalıdır. Ayrıca, bazı ilaçlar yan etkilere neden olabilir; bu nedenle, çocuğunuzda herhangi bir olumsuz etki gözlemlerseniz, derhal doktorunuza danışmalısınız. Probiyotikler de bağırsak florasını düzenleyerek kabızlığı hafifletmeye yardımcı olabilir, ancak bunların da doktor kontrolünde kullanılması önemlidir.
Sonuç olarak, çocuklarda kabızlık, genellikle yaşam tarzı değişiklikleriyle tedavi edilebilen yaygın bir sorundur. Ancak, bazı durumlarda ilaç tedavisi gerekebilir. Herhangi bir ilaç kullanmadan önce mutlaka bir doktora danışılmalıdır. Doğru tanı ve tedavi planı, çocuğunuzun sağlığı ve refahı için son derece önemlidir. Ebeveynlerin, çocuklarının kabızlık semptomlarını tanımayı ve uygun tedaviyi alma konusunda bilinçli olmaları gerekir.
Bu çalışmada, çocuklarda sıklıkla karşılaşılan bir sağlık sorunu olan kabızlık problemine dair kapsamlı bir inceleme yapılmıştır. Çalışmamız, kabızlığın çeşitli nedenlerini, semptomlarını ve tedavi yöntemlerini ele alarak, ebeveynler ve sağlık profesyonelleri için faydalı bir kaynak oluşturmayı amaçlamıştır. Beslenme alışkanlıkları, özellikle lif alımının yetersizliği, kabızlığın başlıca nedenlerinden biri olarak belirlenmiştir. Yetersiz sıvı tüketimi ve hareketsiz yaşam tarzı da kabızlığı tetikleyen önemli faktörler arasında yer almaktadır. Bunun yanında, bazı tıbbi durumlar ve ilaç kullanımı da kabızlığa yol açabilir.
Çalışmamızda ele alınan tedavi yöntemleri arasında diyet değişiklikleri (lif alımının artırılması, sıvı tüketiminin düzenlenmesi), düzenli fiziksel aktivite, laksatif kullanımı (doktor kontrolünde) ve davranışsal terapiler yer almaktadır. Probiyotiklerin kullanımı da bağırsak florasını düzenleyerek kabızlığın önlenmesinde ve tedavisinde yardımcı olabilir. Ancak, her çocuğun durumu farklı olduğundan, en etkili tedavi yönteminin belirlenmesi için pediatrik bir gastroenterologa danışılması büyük önem taşımaktadır. Kendi kendine tedavi uygulamalarından kaçınılmalı ve her zaman uzman görüşü alınmalıdır.
Gelecek trendler açısından bakıldığında, kişiselleştirilmiş tıp yaklaşımıyla, her çocuğun genetik yapısı ve yaşam tarzı dikkate alınarak daha hedefli tedavi yöntemleri geliştirilebileceği öngörülmektedir. Bağırsak mikrobiyotasının öneminin giderek daha fazla anlaşılmasıyla, probiyotik ve prebiyotiklerin kullanımı daha yaygınlaşacak ve kabızlık tedavisinde daha etkili bir rol oynayacaktır. Ayrıca, dijital sağlık teknolojilerinin gelişmesiyle, uzaktan izleme ve online destek programları sayesinde çocuklarda kabızlığın erken teşhisi ve yönetimi kolaylaşacaktır. Eğitim programları aracılığıyla ebeveynlerin bilinçlendirilmesi ve doğru beslenme alışkanlıklarının kazandırılması, kabızlığın önlenmesinde kritik bir rol oynayacaktır.
Sonuç olarak, çocuklarda kabızlık sorununun etkili bir şekilde yönetilmesi için çok yönlü bir yaklaşım gerekmektedir. Uzman destek, diyet değişiklikleri ve yaşam tarzı düzenlemeleri, kabızlığın önlenmesinde ve tedavisinde önemli adımlardır. Gelecekteki araştırmaların, özellikle kişiselleştirilmiş tıp ve bağırsak mikrobiyotasının rolü üzerine odaklanması, çocuklarda kabızlık problemine daha etkili ve kişiye özel çözümler sunmayı sağlayacaktır.
