Dünyanın dört bir yanında milyonlarca bebek, sağlıklı bir gelişim için gerekli olan yeterli besin ve bakımı alamıyor. Büyüme geriliği, bir çocuğun yaşıtlarına göre boy ve/veya kilosunda belirgin bir şekilde geride kalmasıyla karakterize edilen ciddi bir sağlık sorunudur. Bu durum, sadece fiziksel büyümeyi değil, bilişsel gelişimi, bağışıklık sistemini ve genel sağlık durumunu da olumsuz etkileyerek çocuğun geleceğini tehlikeye atabilir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, beş yaşın altındaki çocukların yaklaşık %22’si kronik büyüme geriliği yaşıyor. Bu rakam, özellikle gelişmekte olan ülkelerde daha yüksek olup, beslenme yetersizliği, bulaşıcı hastalıklar ve olumsuz çevresel koşullar gibi faktörlerin bir sonucudur. Bu rakamların ardında, her birinin kendi hikayesi olan milyonlarca çocuk yatmaktadır; bu durumun kapsamını ve aciliyetini anlamak için bireysel örnekleri incelemek, ileride yapılacak müdahaleler için son derece önemlidir.
Büyüme geriliğinin altında yatan nedenler oldukça çeşitlidir ve genellikle birden fazla faktörün birleşimiyle ortaya çıkar. Beslenme yetersizliği, özellikle protein ve enerji açısından yetersiz beslenme, en yaygın nedenlerden biridir. Anne sütüyle beslenmenin önemini vurgulamak gerekir; ancak anne sütüne erişimde yaşanan zorluklar veya anne sütü yeterli besin değerini sağlamaması durumunda, büyüme geriliği riski artar. Bunun yanı sıra, kronik ishal, solunum yolu enfeksiyonları ve sıtma gibi tekrarlayan veya şiddetli bulaşıcı hastalıklar, çocuğun besin emilimini bozarak büyümesini olumsuz etkiler. Genetik faktörler de büyüme üzerinde rol oynasa da, çoğu durumda çevresel faktörler daha belirleyici rol oynar. Yoksulluk, eğitim eksikliği, sağlık hizmetlerine sınırlı erişim ve hijyen eksikliği gibi sosyoekonomik faktörler büyüme geriliği riskini önemli ölçüde artırır. Örneğin, yetersiz beslenen bir annenin doğurduğu bebek, doğumdan itibaren büyüme geriliği riskiyle karşı karşıya kalır.
Bu çalışmada, bebeklerde büyüme geriliğinin nedenlerini detaylı bir şekilde ele alacağız. Beslenme yetersizliğinin farklı türlerini, bulaşıcı hastalıkların etkisini ve sosyoekonomik faktörlerin rolünü inceleyeceğiz. Ayrıca, büyüme geriliğinin teşhisi ve tedavisi için mevcut yöntemleri ve etkili müdahalelerin nasıl uygulanabileceğini tartışacağız. Amaç, bu önemli sağlık sorunuyla mücadele etmek için hem sağlık uzmanlarına hem de ebeveynlere kapsamlı bir rehber sunmaktır. Çalışmanın sonucunda, büyüme geriliğinin önlenmesi ve etkili bir şekilde yönetilmesi için pratik öneriler sunulacaktır. Bu sayede, tüm çocukların sağlıklı büyüme ve gelişme potansiyeline ulaşmaları hedeflenmektedir.
Bebek Büyüme Geriliği Nedenleri
Bebeklerde büyüme geriliği, çocuğun yaşına ve cinsiyetine göre beklenen büyüme eğrisinin altında kalması olarak tanımlanır. Bu durum, boy ve kilo ölçümlerinin standart büyüme çizelgelerinin altında yer almasıyla tespit edilir. Büyüme geriliğinin nedenleri oldukça çeşitli olup, tek bir faktörden ziyade birden fazla faktörün birleşimiyle ortaya çıkabilir. Dolayısıyla, erken teşhis ve doğru tanı için detaylı bir değerlendirme gereklidir.
Beslenme yetersizlikleri, büyüme geriliğinin en yaygın nedenlerinden biridir. Yetersiz kalori alımı, protein, vitamin ve mineral eksiklikleri, bebeğin sağlıklı büyümesini engeller. Örneğin, demir eksikliği anemisi, büyümeyi önemli ölçüde etkiler ve gelişmekte olan beyin fonksiyonlarını olumsuz etkileyebilir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, dünya genelinde milyonlarca çocuk beslenme yetersizliğinden muzdariptir ve bu durum büyüme geriliğine yol açmaktadır. Anne sütüyle beslenmeyen veya yetersiz beslenen bebeklerde bu risk daha yüksektir. Anne sütü, bebeğin ihtiyaç duyduğu tüm besin öğelerini içeren en ideal beslenme kaynağıdır.
Tıbbi durumlar da büyüme geriliğine katkıda bulunabilir. Doğuştan metabolik bozukluklar, kalp hastalıkları, kronik akciğer hastalıkları, sindirim sistemi sorunları ve çölyak hastalığı gibi durumlar, besinlerin emilimini ve kullanımını etkileyerek büyümeyi yavaşlatabilir. Örneğin, kistik fibroz gibi bir hastalık, besin maddelerinin bağırsaklardan emilimini engeller ve bu da büyüme geriliğine yol açar. Ayrıca, hormonal bozukluklar, özellikle büyüme hormonu eksikliği, büyümeyi önemli ölçüde etkiler. Bu tür tıbbi durumların erken teşhisi ve tedavisi, büyüme geriliğinin önlenmesinde hayati önem taşır.
Genetik faktörler de büyüme üzerinde etkili olabilir. Aile öyküsünde kısa boylu bireyler bulunan bebeklerde, genetik olarak belirlenmiş küçük bir vücut yapısı nedeniyle büyüme geriliği görülebilir. Ancak, genetik faktörlerin tek başına büyüme geriliğine yol açması nadirdir. Çoğu durumda, genetik yatkınlık ile çevresel faktörlerin birleşimi etkili olur. Gebelik sırasında annenin sağlığı da önemli rol oynar. Gebelik sırasında yetersiz beslenme, enfeksiyonlar, sigara kullanımı, alkol tüketimi ve ilaç kullanımı gibi faktörler bebeğin büyümesini olumsuz etkileyebilir.
Sonuç olarak, bebeklerde büyüme geriliğinin birçok nedeni vardır ve bu nedenler genellikle birbirleriyle ilişkilidir. Erken teşhis ve uygun tedavi, bebeğin sağlıklı büyümesi ve gelişimi için son derece önemlidir. Eğer bebeğinizde büyüme geriliği şüphesi varsa, mutlaka bir doktora danışmalısınız. Doktor, bebeğinizin büyüme eğrisini inceleyecek, detaylı bir fizik muayene yapacak ve gerekli tetkikleri isteyecektir. Bu sayede, büyüme geriliğinin nedeni belirlenip uygun tedavi planı oluşturulabilir.
Büyüme Geriliği Belirtileri
Bebeklerde büyüme geriliği, çocuğun yaşına ve cinsiyetine göre beklenenden daha yavaş büyümesi anlamına gelir. Bu durum, boy uzunluğunda, kilo alımında veya baş çevresinde gerilik olarak kendini gösterebilir. Büyüme geriliğinin teşhisi, çocuğun büyüme eğrisinin izlenmesi ve düzenli ölçümlerle yapılır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yayınlanan büyüme çizelgeleri, sağlık profesyonellerinin çocukların büyümesini değerlendirmeleri için standart bir referans noktası sağlar. Bir çocuğun büyüme eğrisinin bu çizelgelerin altında kalması, büyüme geriliğine işaret edebilir. Ancak, büyüme geriliği teşhisi sadece büyüme çizelgelerine bakılarak konulmamalı, detaylı bir fizik muayene ve tıbbi öykü alınmalıdır.
Büyüme geriliğinin belirtileri çeşitlilik gösterebilir ve her çocukta aynı şekilde ortaya çıkmayabilir. Bazı çocuklar belirgin bir şekilde küçük veya zayıf olabilirken, diğerleri daha az belirgin belirtiler gösterebilir. Boy uzunluğunda gerilik en yaygın belirtidir. Bu, çocuğun yaşıtlarına göre önemli ölçüde daha kısa olması anlamına gelir. Örneğin, bir 1 yaşındaki çocuğun boyu, aynı yaştaki çocukların ortalama boyunun altında kalabilir. Ayrıca kilo alımında gerilik de önemli bir belirtidir. Çocuk yeterince kilo alamıyor veya kilo kaybediyorsa bu durum, beslenme yetersizliği veya başka bir altta yatan tıbbi durumun göstergesi olabilir. Bir diğer önemli belirti ise baş çevresinde geriliktir. Baş çevresinin beklenenden küçük olması, beyin gelişiminde sorun olabileceğine işaret edebilir.
Büyüme geriliğinin belirtileri sadece fiziksel ölçümlerle sınırlı değildir. Çocukta yorgunluk, halsizlik, iştahsızlık, sürekli huzursuzluk veya sinirlilik gibi belirtiler de gözlemlenebilir. Bu belirtiler, altta yatan bir sağlık sorununu gösterebilir ve bir doktora danışılmasını gerektirir. Ayrıca, gecikmiş motor beceriler (oturma, yürüme, konuşma gibi) de büyüme geriliğiyle ilişkili olabilir. Örneğin, bazı araştırmalar, büyüme geriliği olan çocukların yaşıtlarına göre motor becerilerinde gecikme yaşadığını göstermiştir. Bu gecikmeler, büyüme geriliğinin nedenine bağlı olarak değişebilir.
Büyüme geriliği ciddi bir durum olabilir ve erken teşhis ve tedavi çok önemlidir. Eğer çocuğunuzda yukarıda belirtilen belirtilerden herhangi birini fark ederseniz, hemen bir doktora başvurmanız gerekmektedir. Doktor, çocuğunuzun büyüme eğrisini inceleyecek, fizik muayene yapacak ve gerekli gördüğü takdirde kan testleri, idrar testleri veya diğer tetkikleri isteyecektir. Erken teşhis ve uygun tedavi, çocuğunuzun sağlıklı bir şekilde büyümesini ve gelişmesini sağlamak için çok önemlidir. Unutmayın, her çocuk farklıdır ve büyüme hızları değişebilir. Ancak, herhangi bir endişeniz varsa, bir sağlık profesyonelinden yardım almak her zaman en iyisidir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, gelişmekte olan ülkelerde büyüme geriliği oranı oldukça yüksektir ve bu durum, yetersiz beslenme ve sağlık hizmetlerine erişimdeki zorluklarla yakından ilişkilidir.
Büyüme Geriliği Tedavi Yöntemleri
Bebeklerde büyüme geriliği, yaşıtlarına göre anlamlı derecede daha kısa boy ve/veya düşük kiloya sahip olmaları durumudur. Bu durumun altında yatan birçok neden olabilir ve tedavi yöntemi, teşhisin kaynağına bağlı olarak değişir. Tedavinin amacı, büyüme hızını iyileştirmek, altta yatan nedeni ele almak ve çocuğun sağlıklı bir şekilde gelişmesini sağlamaktır.
Beslenme yetersizliği, büyüme geriliğinin en yaygın nedenlerinden biridir. Enerji ve besin öğelerinden yoksun bir diyet, çocuğun sağlıklı bir şekilde büyümesini engeller. Bu durum, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaygındır ve Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, dünya genelinde milyonlarca çocuğu etkilemektedir. Tedavi, beslenme durumunu iyileştirmeyi hedefler. Bu, besleyici gıdaların tüketimini artırmak, vitamin ve mineral takviyeleri kullanmak ve emzirmeyi desteklemek (uygunsa) anlamına gelir. Özellikle protein, demir ve çinko gibi temel besin öğelerinin yetersizliği büyümeyi olumsuz etkiler.
Kronik hastalıklar da büyüme geriliğine katkıda bulunabilir. Örneğin, kalp hastalıkları, böbrek hastalıkları, kistik fibrozis gibi kronik sağlık sorunları, vücudun besinleri emme yeteneğini etkileyebilir veya büyümeyi engelleyen inflamasyona neden olabilir. Bu durumlarda, altta yatan hastalığın tedavisi büyüme geriliğini iyileştirmek için hayati önem taşır. Örneğin, kalp hastalığı olan bir çocuk için uygun ilaçlar ve cerrahi müdahaleler büyüme üzerinde olumlu etki gösterebilir. Bu hastalıkların tedavisi uzman doktorlar tarafından yapılmalıdır ve tedavi planı çocuğun özel durumuna göre özelleştirilmelidir.
Genetik faktörler de büyüme üzerinde rol oynayabilir. Bazı genetik bozukluklar, büyüme hormonu eksikliğine veya diğer büyümeyi etkileyen hormonal dengesizliklere neden olabilir. Büyüme hormonu tedavisi, büyüme hormonu eksikliği olan çocuklarda yaygın olarak kullanılır. Bu tedavi, sentetik büyüme hormonu enjeksiyonları ile yapılır ve düzenli takip gerektirir. Ancak, genetik faktörlere bağlı büyüme geriliği her zaman tedavi edilemez ve yönetim çoğunlukla destekleyici tedaviler üzerinedir.
Çevresel faktörler de büyüme geriliğinde rol oynayabilir. Stres, yetersiz uyku, tekrarlayan enfeksiyonlar ve yetersiz hijyen koşulları büyümeyi olumsuz etkileyebilir. Bu faktörlerin ele alınması, büyüme hızını artırmaya yardımcı olabilir. Örneğin, düzenli bir uyku düzeni sağlamak, stres seviyelerini düşürmek ve enfeksiyon riskini azaltmak büyümeye katkıda bulunabilir. Bu durumlar için, çocuğun yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve destekleyici bir ortam sağlanması önemlidir.
Özetle, bebeklerde büyüme geriliğinin tedavisi, altta yatan nedenin doğru teşhisine ve çocuğun özel ihtiyaçlarına göre kişiselleştirilmelidir. Beslenme desteği, altta yatan hastalıkların tedavisi, büyüme hormonu tedavisi ve destekleyici bakım, büyüme geriliğinin yönetiminde kullanılan farklı yaklaşımlardır. Erken teşhis ve uygun tedavi, çocuğun sağlıklı ve mutlu bir şekilde gelişmesini sağlamak için çok önemlidir.
Bebeklerde Beslenme Önerileri
Bebeklerde büyüme geriliği, çocuğun yaşına ve cinsiyetine göre beklenenden daha kısa boy ve düşük kiloya sahip olması durumudur. Bu durumun birçok nedeni olabilir ve beslenme, bunların en önemlilerinden biridir. Yetersiz beslenme, bebeğin gerekli vitaminleri, mineralleri ve kalorileri almamasına yol açarak büyümesini olumsuz etkiler. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, dünya genelinde beş yaşından küçük çocukların yaklaşık %22’si kronik beslenme yetersizliği yaşıyor. Bu oran, büyüme geriliği riskinin ne kadar yüksek olduğunu göstermektedir.
Bebeklerin ilk altı ayda anne sütü ile beslenmesi, sağlıklı büyüme ve gelişme için en ideal yoldur. Anne sütü, bebeğin tüm besin ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmıştır ve bağışıklık sistemini güçlendirir. Anne sütü ile beslenen bebeklerde, alerjik reaksiyonlar, solunum yolu enfeksiyonları ve ishal gibi hastalıkların riski daha düşüktür. Araştırmalar, anne sütü ile beslenen bebeklerin, mama ile beslenen bebeklere göre daha yüksek bir IQ puanına sahip olma olasılığının daha yüksek olduğunu göstermektedir. Ancak, bazı durumlarda anne sütü yeterli olmayabilir. Bu durumlarda doktor tavsiyesi ile ek gıdalara geçilebilir.
Ek gıdalar, bebeğin 6. ayından itibaren, anne sütüne ek olarak verilmeye başlanmalıdır. Bu dönemde, bebeğe demir açısından zengin gıdalar verilmesi oldukça önemlidir. Demir eksikliği anemisi, büyüme geriliğinin en yaygın nedenlerinden biridir. Bebeğe püre haline getirilmiş sebzeler, meyveler, tahıllar ve etler verilebilir. Yeni gıdalar, birer birer ve küçük porsiyonlar halinde verilmeli, alerjik reaksiyonlara karşı dikkatli olunmalıdır. Bebeğin beslenme alışkanlıklarını gözlemlemek ve gerektiğinde doktorla görüşmek önemlidir.
Bebeğin beslenme düzenine dikkat etmek de büyüme geriliğinin önlenmesi için oldukça önemlidir. Bebeğin yeterli miktarda sıvı alması sağlanmalıdır. Su, anne sütü veya mama dışında, meyve suları gibi şekerli içecekler verilmemelidir. Düzenli ve yeterli miktarda beslenme, bebeğin sağlıklı bir şekilde büyümesini destekler. Bebeğin yaşına ve kilosuna uygun porsiyonlar verilmeli, asla zorla beslenmemelidir. Yemek saatleri keyifli ve stressiz bir ortamda geçirilmelidir. Bebeğin beslenme alışkanlıklarında ani değişiklikler yapmaktan kaçınılmalıdır.
Büyüme geriliği şüphesi durumunda, mutlaka bir doktora danışılmalıdır. Doktor, bebeğin büyüme eğrisini değerlendirecek, beslenme alışkanlıklarını inceleyecek ve gerekli testleri yapacaktır. Gerekli durumlarda, vitamin takviyeleri veya özel diyet planları önerilebilir. Erken müdahale, büyüme geriliğinin olumsuz etkilerini azaltmada oldukça önemlidir. Unutmayın ki, bebeğinizin sağlıklı bir şekilde büyümesi için doğru ve dengeli beslenmesi şarttır. Herhangi bir endişeniz varsa, doktorunuzla iletişime geçmekten çekinmeyin.
Gelişim Takibi ve Desteği
Bebeklerde büyüme geriliği, boy ve kilo artışının yaş ortalamasının altında kalması anlamına gelir. Bu durumun birçok nedeni olabilir ve erken teşhis ile etkili müdahale, çocuğun sağlıklı gelişimi için son derece önemlidir. Bu nedenle, düzenli ve kapsamlı gelişim takibi, büyüme geriliğinin önlenmesinde ve yönetiminde kritik bir rol oynar.
Gelişim takibi, bebeğin boy, kilo, baş çevresi gibi fiziksel ölçümlerinin düzenli olarak takip edilmesini içerir. Bu ölçümler, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) büyüme standartlarına göre değerlendirilir ve bebeğin büyüme eğrisinin izlenmesini sağlar. Bebeğin kilosunun ve boyunun yaş aralığına göre uygun olup olmadığı bu şekilde belirlenir. Eğer büyüme eğrisinde beklenmedik bir düşüş veya düzleşme gözlemlenirse, bu durum büyüme geriliğinin bir göstergesi olabilir ve daha detaylı bir inceleme gerektirir.
Destekleyici yaklaşımlar, büyüme geriliğinin nedenine bağlı olarak değişiklik gösterir. Örneğin, beslenme yetersizliğinden kaynaklanan büyüme geriliğinde, anne sütü veya uygun formül maması ile yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması önceliklidir. Bazı durumlarda, beslenme desteği ve vitamin takviyeleri gerekebilir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, yetersiz beslenme, dünya çapında çocuk ölümlerinin önde gelen nedenlerinden biridir ve büyüme geriliğine önemli ölçüde katkıda bulunur. Örneğin, 2020 verilerine göre, 5 yaşından küçük 149 milyon çocuk kronik beslenme yetersizliği yaşıyordu.
Tıbbi nedenlere bağlı büyüme geriliği durumlarında ise, altta yatan sorunun teşhisi ve tedavisi esastır. Örneğin, kalp hastalıkları, kronik akciğer hastalıkları veya metabolik bozukluklar gibi durumlar büyüme geriliğine neden olabilir. Bu durumlarda, uzman bir hekim tarafından detaylı bir muayene ve gerekli tetkiklerin yapılması ve uygun tedavi planının oluşturulması gerekir. Örneğin, tiroid yetmezliği gibi hormonal bozukluklar büyüme geriliğine yol açabilir ve hormon tedavisi ile düzeltilebilir.
Aile desteği de büyüme geriliği olan bebeklerin tedavisinde ve iyileşmesinde çok önemlidir. Ebeveynlerin, bebeğin beslenmesi, uykusu ve genel bakımı konusunda doğru bilgiye sahip olmaları ve sağlık ekibiyle işbirliği yapmaları gerekir. Psikolojik destek, ebeveynlerin kaygılarını yönetmelerine ve bebeğe daha iyi bakabilmelerine yardımcı olabilir. Aile eğitimi programları, ebeveynlere bebeğin beslenmesi, hijyeni ve gelişimi konusunda bilgi ve beceri kazandırır ve başarılı bir tedavi süreci için olmazsa olmazdır. Erken müdahale, büyüme geriliğinin uzun vadeli etkilerini azaltmada ve çocuğun sağlıklı bir gelişim göstermesinde büyük önem taşır.
Sonuç olarak, bebeklerde büyüme geriliğinin önlenmesi ve tedavisi için düzenli gelişim takibi ve destekleyici yaklaşımlar son derece önemlidir. Erken teşhis, uygun tedavi ve aile desteği ile büyümenin olumsuz etkileri en aza indirilebilir ve çocuğun sağlıklı bir gelecek için gerekli olan fiziksel ve bilişsel gelişimi desteklenebilir.
Bu çalışmada, bebeklerde büyüme geriliğinin nedenlerini ve çözüm yollarını ele aldık. Büyüme geriliği, bebeklerin yaşlarına ve cinsiyetlerine göre beklenen büyüme eğrisinin altında kalması olarak tanımlanır ve ciddi sağlık sorunlarının bir göstergesi olabilir. Çalışmamız, beslenme yetersizliğinin, özellikle yetersiz enerji alımının, büyüme geriliğinin en yaygın nedenlerinden biri olduğunu ortaya koymuştur. Bunun yanı sıra, kronik hastalıklar (örneğin, kalp hastalıkları, böbrek hastalıkları, kistik fibrozis), genetik faktörler, gebelik komplikasyonları ve emzirme sorunları da önemli risk faktörleri arasında yer almaktadır.
Büyüme geriliğinin erken teşhisi ve uygun müdahaleler, bebeğin uzun vadeli sağlığını olumlu yönde etkileyebilir. Beslenme desteği, tıbbi tedavi (altta yatan bir hastalığın varlığı durumunda) ve ebeveynlere destek, etkili müdahale stratejileri olarak öne çıkmaktadır. Özellikle emzirmenin önemi vurgulanmalı ve emzirme konusunda ebeveynler desteklenmelidir. Düzenli sağlık kontrolleri ve büyüme takibi, büyüme geriliğinin erken teşhisi için kritik öneme sahiptir. Ayrıca, ailelerin beslenme eğitimi alması ve sağlıklı beslenme alışkanlıkları geliştirmeleri, büyüme geriliğinin önlenmesinde büyük rol oynar.
Gelecek araştırmalar, büyüme geriliğinin erken belirtilerini daha hassas bir şekilde tespit edebilecek biyolojik belirteçlerin bulunmasına odaklanmalıdır. Kişiselleştirilmiş beslenme yaklaşımlarının geliştirilmesi ve genomik verilerin kullanımı, büyüme geriliğinin tedavisinde büyük bir potansiyel sunmaktadır. Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde büyüme geriliği prevalansını azaltmak için etkili ve sürdürülebilir müdahalelerin geliştirilmesi ve uygulanması büyük önem taşımaktadır. Toplumsal faktörlerin (yoksulluk, eğitim seviyesi, sağlık hizmetlerine erişim) büyüme geriliğine olan etkisinin daha ayrıntılı olarak incelenmesi ve bu faktörlerin iyileştirilmesi de gelecekteki çalışmalar için önemli bir alandır.
Sonuç olarak, bebeklerde büyüme geriliği karmaşık bir problemdir ve etkili yönetimi, çok disiplinli bir yaklaşım ve erken müdahaleyi gerektirir. Bu çalışmanın, sağlık profesyonelleri ve ebeveynler için büyüme geriliği hakkında daha iyi bir anlayış sağlamayı ve daha etkili müdahalelerin geliştirilmesine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Gelecekteki araştırmalar ve gelişmeler, büyüme geriliği ile mücadelede daha büyük başarılar elde etmemizi sağlayacaktır.
