Çocukluk dönemi, fiziksel ve zihinsel gelişimin en hızlı olduğu, temel alışkanlıkların atıldığı kritik bir dönemdir. Bu dönemde sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmak, çocuğun gelecekteki sağlığı, öğrenme becerileri ve genel refahı için son derece önemlidir. Yetersiz veya düzensiz uyku, çocuklarda dikkat eksikliği, öğrenme güçlükleri, obezite, bağışıklık sisteminde zayıflama ve ruhsal sorunlara yol açabilir. Amerika Pediatri Akademisi’nin verilerine göre, okul çağındaki çocukların yaklaşık %30’u yeterli uyku süresini alamıyor. Bu oran, okul başarısızlığı ve davranış problemlerinde gözle görülür bir artışa neden oluyor. Örneğin, yeterince uyumayan bir çocuk, derslerde dikkatini toplayamamakta, bilgiyi işlemede zorluk çekmekte ve sınıf arkadaşlarıyla olan etkileşimlerinde olumsuzluklar yaşamaktadır. Bu durum, hem çocuğun akademik performansını olumsuz etkiler hem de sosyal gelişimini yavaşlatır.
Uyku, büyüme hormonu salgılanması, bağışıklık sisteminin güçlenmesi ve beyin fonksiyonlarının düzenlenmesi gibi hayati süreçler için olmazsa olmazdır. Çocukların yaşlarına göre değişen uyku ihtiyaçları vardır. Bebekler günde 12-16 saat, okul öncesi çocuklar 10-12 saat, okul çağındaki çocuklar ise 9-11 saat uykuya ihtiyaç duyarlar. Ancak günümüzün yoğun ve stresli yaşam temposu, düzensiz beslenme alışkanlıkları, teknolojik cihazların aşırı kullanımı ve uyku öncesi uyarıcı aktiviteler gibi faktörler, çocukların yeterli ve kaliteli uyku almasını engellemektedir. Televizyon izleme, tablet ve telefon kullanımı, uyku öncesi enerji içecekleri tüketimi gibi unsurlar, uyku kalitesini olumsuz etkileyerek çocuğun dinlenmiş ve enerjik bir şekilde güne başlamasını zorlaştırır. Bu nedenle, çocuklarda sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmak için ebeveynlerin bilinçli bir yaklaşım sergilemesi ve bazı stratejiler uygulaması gerekmektedir.
Bu yazıda, çocuklarda sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmanın yollarını ele alacağız. Yaşa uygun uyku süreleri, uyku hijyeni kuralları, uyku ritüellerinin önemi, uyku sorunlarının belirtileri ve çözüm önerileri gibi konulara detaylı olarak değineceğiz. Ayrıca, ebeveynlerin çocuklarının uyku düzenini iyileştirmek için uygulayabilecekleri pratik ipuçları ve öneriler sunacağız. Amaç, ebeveynleri bu konuda bilinçlendirmek ve çocuklarının sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmalarına yardımcı olacak etkili stratejiler sunmaktır. Çocukların sağlıklı bir uykuya sahip olmaları, sadece fiziksel ve zihinsel sağlıkları için değil, aynı zamanda akademik başarıları ve sosyal uyumları için de büyük önem taşır. Bu nedenle, bu konuya gereken önemi vererek çocuklarımızın daha sağlıklı ve mutlu bir geleceğe sahip olmalarını sağlayabiliriz.
Uyku Düzeni İçin İpuçları
Çocuklarda uyku düzeninin oluşturulması, hem çocuğun fiziksel hem de zihinsel gelişimi için son derece önemlidir. Yetersiz uyku, dikkat eksikliği, öğrenme güçlükleri, bağışıklık sisteminin zayıflaması ve ruhsal sorunlara yol açabilir. Düzenli bir uyku programı oluşturmak, çocuğunuzun sağlıklı bir yaşam sürmesi için atabileceğiniz en önemli adımlardan biridir. Ancak, bu süreç her çocuk için farklılık gösterebilir ve sabır gerektirir.
Uyku ritüelleri oluşturmak, çocuğunuzun uykuya hazırlanmasına yardımcı olur. Bu ritüeller, her akşam aynı saatte ve aynı sırayla uygulanmalıdır. Örneğin, banyo yapmak, diş fırçalamak, bir hikaye kitabı okumak veya sakinleştirici bir müzik dinlemek gibi aktiviteler, çocuğunuzun vücudunun uykuya hazırlanmasını sağlar. Bu ritüellerin tutarlılığı çok önemlidir; ani değişiklikler uyku düzenini bozabilir.
Uyku ortamının düzenlenmesi de uyku kalitesini doğrudan etkiler. Karanlık, sessiz ve serin bir oda, çocuğunuzun rahatça uyumasına yardımcı olur. Uyku öncesi ekranlardan uzak durmak da oldukça önemlidir. Tablet, telefon ve televizyon gibi ekranlardan yayılan mavi ışık, melatonin üretimini baskılayarak uykuya dalmayı zorlaştırır. Amerika Uyku Tıbbı Akademisi’nin (AASM) önerilerine göre, okul öncesi çocuklar için 10-13 saat, okul çağındaki çocuklar için ise 9-11 saat uyku önerilmektedir. Bu süreleri sağlayacak şekilde bir uyku programı oluşturmanız önemlidir.
Uykuya dalma ve uyanma saatlerinin düzenli olması, vücudun doğal uyku-uyanıklık döngüsünü (sirkadiyen ritim) düzenlemeye yardımcı olur. Hafta sonları bile uyku saatlerinde büyük değişiklikler yapmaktan kaçının. Küçük değişiklikler yapılabilir ancak çok büyük farklılıklar uyku düzenini bozar. Örneğin, hafta içi saat 21:00’da yatmaya alışmış bir çocuk, hafta sonu saat 23:00’te yatarsa, vücut saati karışabilir ve uyku sorunları yaşanabilir.
Gündüz uykusunun düzenlenmesi de önemlidir. Okul öncesi dönemde gündüz uykusu gerekli olabilir ancak okul çağındaki çocuklarda gündüz uykusu uyku düzenini olumsuz etkileyebilir. Eğer çocuğunuz gündüz uykusu uyuyorsa, kısa ve öğleden önce uyumasına dikkat edin. Uzun gündüz uykuları gece uykusunu olumsuz etkileyebilir. Çocuğunuzun uyku ihtiyacını gözlemleyerek, gündüz uykusunun süresini ve zamanlamasını ayarlayabilirsiniz.
Son olarak, sabır ve anlayış göstermek çok önemlidir. Uyku düzeni oluşturmak zaman alır ve her çocuk farklıdır. Çocuğunuzun ihtiyaçlarını anlamak ve uyku alışkanlıklarını kademeli olarak değiştirmeye çalışmak, uzun vadede başarıyı getirecektir. Uyku sorunları devam ederse, bir çocuk doktoruna veya uyku uzmanına danışmaktan çekinmeyin.
Çocuklarda Uyku Ritüelleri
Çocukların sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmaları, fiziksel ve zihinsel gelişimleri için son derece önemlidir. Uyku ritüelleri, bu düzenin temel taşlarından biridir. Düzenli ve tekrarlayan ritüeller, çocuğun vücudunun uykuya hazırlanmasını sağlayan doğal bir sinyal görevi görür. Bu ritüeller, yatma saatine yaklaşırken çocuğun sakinleşmesine, gerginliğini atmasına ve uykuya daha kolay dalmasına yardımcı olur. Düzensiz uyku alışkanlıkları ise dikkat eksikliği, hiperaktivite, öğrenme güçlükleri ve obezite gibi sorunlara yol açabilir. Amerikan Pediatri Akademisi’nin verilerine göre, yeterli uyku alamayan çocuklarda davranış sorunları görülme sıklığı önemli ölçüde artmaktadır.
Peki, etkili bir uyku ritüeli nasıl oluşturulur? Öncelikle, çocuğun yaşına ve bireysel özelliklerine uygun bir ritüel seçmek gerekir. Bebekler için sakin bir banyo, hafif bir masaj ve ninniler yeterli olabilirken, okul çağındaki çocuklar için kitap okuma, hikaye anlatma veya birlikte sakin bir oyun oynama daha uygun olabilir. Ritüelin süresi de önemlidir; çok uzun veya çok kısa olmamalıdır. Yaklaşık 15-30 dakika ideal bir süre olarak kabul edilebilir.
Tutarlılık, uyku ritüellerinin en önemli özelliğidir. Her gece aynı saatte yatırmak ve aynı ritüeli uygulamak, çocuğun vücudunun uykuya hazırlanmasını kolaylaştırır. Hafta sonları bile aynı uyku düzenini korumaya çalışmak, uyku düzeninin bozulmasını önler. Ancak, esneklik de göstermek önemlidir; özel günlerde hafif değişiklikler yapılabilir, ancak temel ritüel korunmalıdır. Örneğin, bir doğum günü partisinden sonra yatma saati biraz geç olabilir, ancak yine de aynı ritüel uygulanmalıdır.
Ritüel sırasında ekranlardan uzak durmak çok önemlidir. Telefonlar, tabletler ve televizyonlar, yaydıkları mavi ışık nedeniyle uykuyu olumsuz etkiler. Bu cihazlar yatmadan en az bir saat önce kapatılmalıdır. Bunun yerine, daha sakinleştirici aktivitelere odaklanılmalıdır. Birlikte kitap okumak, sakin bir müzik dinlemek veya çocuğa bir hikaye anlatmak, uykuya geçişi kolaylaştırabilir.
Uyku ortamının düzenlenmesi de uyku ritüellerinin bir parçasıdır. Karanlık, sessiz ve serin bir oda, uyku için ideal bir ortamdır. Uyku tulumu, rahat bir pijama ve uygun bir yatak, çocuğun rahatça uyumasına yardımcı olur. Bazı çocuklar, uykuya dalmak için bir oyuncak ayı veya battaniye gibi nesnelere ihtiyaç duyarlar. Bu nesneler, çocuğun güvenlik duygusunu artırır ve uykuya dalmasını kolaylaştırır.
Sonuç olarak, çocuklarda uyku ritüelleri oluşturmak, düzenli ve sağlıklı bir uyku düzeni için oldukça önemlidir. Tutarlılık, uygun aktiviteler ve rahatlatıcı bir uyku ortamı, çocuğun uyku kalitesini artırır ve fiziksel ve zihinsel gelişimine katkıda bulunur. Uyku sorunları yaşayan çocuklar için bir uzmandan destek almak faydalı olabilir.
Çocuklarda Uyku Düzeni Nasıl Oluşturulmalı?
Uyku Sorunları ve Çözümleri
Çocuklarda uyku sorunları oldukça yaygın bir durumdur. Düzensiz uyku alışkanlıkları, yetersiz uyku süresi ve uykuya dalma güçlüğü gibi sorunlar, çocuğun fiziksel ve zihinsel gelişimini olumsuz etkileyebilir. Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre, okul çağındaki çocukların %25’inden fazlası uyku sorunları yaşamaktadır. Bu sorunların kökeninde, genetik yatkınlık, çevresel faktörler ve uyku hijyeni eksikliği gibi birçok etken yer alabilir.
Uyku düzeninin oluşturulması, çocuğun yaşına uygun bir rutinin oluşturulmasıyla başlar. Bebeklerde ve küçük çocuklarda düzenli uyku-uyanıklık döngülerinin sağlanması için belirli bir uyku saati ve uyanma saati belirlemek önemlidir. Bu saatlerin mümkün olduğunca sabit tutulması, çocuğun vücut saatinin düzenlenmesine yardımcı olur. Örneğin, her gün aynı saatte yatırılıp aynı saatte kaldırılan bir çocuk, daha kolay ve düzenli bir uyku uyuyabilir.
Uyku öncesi rutini, çocuğun uykuya hazırlanmasına yardımcı olan önemli bir adımdır. Bu rutin, her akşam aynı saatte uygulanmalı ve sakinleştirici aktiviteleri içermelidir. Örneğin; sıcak bir banyo yapmak, masal okumak veya sakin bir müzik dinlemek, çocuğun rahatlamasına ve uykuya dalmasına yardımcı olabilir. Ekranlardan uzak durmak da uyku kalitesini artırır. Çocuklar için ekran süresi, özellikle yatmadan önce, uyku düzenini bozabilecek melatonin üretimini etkiler.
Uyku ortamının düzenlenmesi de uyku sorunlarının çözümünde etkilidir. Karanlık, sessiz ve serin bir oda, çocuğun daha iyi uyumasına yardımcı olur. Uyku için uygun bir yatak ve nevresim takımı seçmek de önemlidir. Bazı çocuklar, uykuya dalmakta zorlanabilirler. Bu durumda, çocuğa uykuya dalma teknikleri öğretilebilir. Örneğin, derin nefes alma egzersizleri veya rahatlama teknikleri, çocuğun sakinleşmesine ve uykuya dalmasına yardımcı olabilir.
Beslenme de uyku kalitesi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Yatmadan önce ağır ve şekerli yiyeceklerden kaçınılmalı, hafif ve sağlıklı bir atıştırmalık tercih edilmelidir. Bol su tüketimi de önemlidir, ancak yatmadan hemen önce çok fazla sıvı tüketmek, sık idrara çıkma ihtiyacına yol açabilir ve uykuyu bölebilir. Kafesin düzenlenmesi de uyku kalitesini etkiler. Çocuğun yatak odasının düzenli, temiz ve rahatlatıcı olması önemlidir.
Uyku sorunları uzun süre devam ederse, bir uzmana danışmak önemlidir. Uyku bozuklukları, altta yatan tıbbi bir probleme işaret edebilir. Bir çocuk doktoru veya uyku uzmanı, çocuğun uyku sorunlarının nedenini belirlemek ve uygun tedavi yöntemlerini önermek için gerekli değerlendirmeleri yapabilir. Erken müdahale, çocuğun sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmasına ve uzun vadeli fiziksel ve zihinsel sağlığının korunmasına yardımcı olur.
Yaş Gruplarına Göre Uyku
Çocukların sağlıklı gelişimi için yeterli ve kaliteli uyku olmazsa olmazdır. Uyku, büyüme, gelişme ve bağışıklık sisteminin güçlenmesi için gereklidir. Ancak her çocuğun uyku ihtiyacı yaşına göre farklılık gösterir. Bu nedenle, çocuğunuzun yaşına uygun bir uyku düzeni oluşturmak oldukça önemlidir. Yetersiz uykunun, dikkat eksikliği, hiperaktivite, öğrenme güçlüğü, obezite ve ruhsal sorunlar gibi birçok olumsuz sonucu beraberinde getirebileceğini unutmamak gerekir.
Bebekler (0-12 ay): Bu dönemde bebeklerin uyku ihtiyacı oldukça yüksektir. Günlük 12-16 saat uykuya ihtiyaç duyarlar. Bu uyku, birkaç kısa uyku seansı ve uzun bir gece uykusundan oluşur. Bebeklerin uyku düzeninin oluşması için tutarlı bir rutin oluşturmak önemlidir. Örneğin, her gece aynı saatte banyo yaptırmak, hikaye okumak ve yatırmak gibi ritüeller uykuya geçişi kolaylaştıracaktır. Emzirme veya biberonla beslenme, uykuya dalma konusunda yardımcı olabilir, ancak uyku süresi boyunca sürekli besleme alışkanlığı kazandırmaktan kaçınılmalıdır. Düzensiz uyku, kolik ve huzursuzluk gibi sorunlara yol açabilir.
Yürümeye Başlayan Çocuklar (1-3 yaş): Bu yaş grubunda çocuklar günde yaklaşık 11-14 saat uykuya ihtiyaç duyarlar. Bu uyku, bir gece uykusu ve bir veya iki öğleden sonra uykusundan oluşur. Öğleden sonra uykusunun süresi ve zamanlaması çocuğun ihtiyaçlarına göre ayarlanmalıdır. Bu dönemde uykuya dalma sorunları sık görülebilir. Bu sorunlarla başa çıkmak için, çocuğun yatmadan önce sakinleştirici bir ortam hazırlamak, düzenli bir uyku rutini oluşturmak ve yatmadan önce ekranlardan uzak tutmak önemlidir. Ayrıca, çocuğun yatak odasının karanlık, sessiz ve serin olduğundan emin olunmalıdır.
Okul Öncesi Çocuklar (3-5 yaş): Bu yaş grubunda çocuklar günde yaklaşık 10-13 saat uykuya ihtiyaç duyarlar. Genellikle öğleden sonra uykusuna olan ihtiyaç azalır ve tek bir uzun gece uykusuna geçerler. Bu dönemde çocuğun uyku alışkanlıkları, okul başarısını doğrudan etkiler. Yetersiz uyku, dikkat dağınıklığı, öğrenme güçlükleri ve davranış sorunlarına yol açabilir. Düzenli bir uyku programı oluşturmak ve yatmadan önce sakinleştirici aktiviteler yapmak bu dönemde oldukça önemlidir. Bir çalışma, okul öncesi çocukların %20’sinin düzenli uyku sorunları yaşadığını göstermiştir.
Okul Çağı Çocukları (6-12 yaş): Bu yaş grubunda çocuklar günde yaklaşık 9-11 saat uykuya ihtiyaç duyarlar. Öğleden sonra uykusuna ihtiyaç duymazlar. Bu dönemde, erken yatma ve erken kalkma alışkanlığı kazandırmak, okul başarısı ve genel sağlık açısından oldukça önemlidir. Yetersiz uyku, okul performansında düşüşe, konsantrasyon güçlüğüne ve ruh halinde dalgalanmalara neden olabilir.
Her çocuğun uyku ihtiyacı farklılık gösterebilir. Çocuğunuzun yeterli uyku alıp almadığını anlamak için, gün içindeki enerji seviyesini, ruh halini ve okul performansını gözlemlemek önemlidir. Uyku sorunları yaşayan çocukların bir uzmana danışması önerilir.
Sağlıklı Uyku Alışkanlıkları
Çocukların sağlıklı gelişimi ve günlük yaşam kaliteleri için yeterli ve kaliteli uyku son derece önemlidir. Uyku, büyüme, gelişme, öğrenme ve bağışıklık sistemi fonksiyonları için gereklidir. Yetersiz uyku, dikkat eksikliği, hiperaktivite, obezite, ruh hali değişiklikleri ve akademik performans düşüklüğü gibi birçok soruna yol açabilir. Amerika Pediatri Akademisi’nin raporlarına göre, okul çağındaki çocukların %30’undan fazlası yeterli uyku alamıyor. Bu nedenle, çocuklarda düzenli ve sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmak büyük önem taşımaktadır.
Yaşa uygun uyku süresi belirlemek ilk adımımız olmalı. Örneğin, 3-5 yaş arası çocuklar günde 10-13 saat, 6-13 yaş arası çocuklar ise 9-11 saat uykuya ihtiyaç duyarlar. Bu süreler, çocuğun bireysel ihtiyaçlarına göre biraz değişiklik gösterebilir. Ancak, uyku ihtiyacını karşılamayan bir çocuğun dikkatini toplamada ve öğrenmede güçlük çekebileceğini unutmamak gerekir.
Uyku ritüelleri oluşturmak, çocuğun uykuya dalmasını kolaylaştırır. Bu ritüeller, yatmadan önceki 30-60 dakikalık bir süreci kapsayabilir ve düzenli olarak uygulanmalıdır. Örneğin; banyo yapmak, kitap okumak, sakin bir müzik dinlemek veya birlikte kısa bir sohbet etmek gibi aktiviteler uykuya geçişi kolaylaştırabilir. Ekranlardan uzak durmak da uyku ritüellerinin önemli bir parçasıdır. Tablet, telefon ve televizyon gibi ekranların yaydığı mavi ışık, melatonin üretimini baskılayarak uykuya dalmayı zorlaştırır.
Uyku ortamının düzenlenmesi de oldukça önemlidir. Yatak odasının karanlık, sessiz ve serin olması uyku kalitesini artırır. Rahat bir yatak ve yastık seçimi de uyku konforunu etkiler. Bazı çocuklar için, uykuya dalmalarını kolaylaştırmak için yumuşak bir oyuncak veya battaniye kullanmak faydalı olabilir. Ancak, yatak odasını oyun alanı haline getirmekten kaçınmak gerekir.
Tutarlı bir uyku-uyanıklık programı oluşturmak, çocuğun vücut saatini düzenlemeye yardımcı olur. Çocuk her gün aynı saatte yatmalı ve aynı saatte kalkmalıdır. Hafta sonları bile uyku programında büyük değişiklikler yapılmamalıdır. Bu düzenlilik, çocuğun daha kolay uykuya dalmasını ve daha dinlenmiş uyanmasını sağlar. Kısa süreli öğleden sonra uykusu, özellikle okul öncesi çocuklarda, uyku düzenini olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle, öğleden sonra uykusunun süresine ve zamanlamasına dikkat etmek gerekir.
Son olarak, çocuğun beslenmesine dikkat etmek de uyku kalitesini etkiler. Yatmadan önce ağır ve şekerli yiyeceklerden kaçınılmalı, bunun yerine hafif bir atıştırmalık tercih edilmelidir. Bol su içilmesine dikkat edilmeli, ancak uyku öncesi fazla su içmek tuvalete kalkma sıklığını artırabilir. Düzenli egzersiz de uykuyu düzenlemeye yardımcı olur, ancak yatmadan hemen önce yapılan yoğun egzersizlerden kaçınılmalıdır.
Sağlıklı uyku alışkanlıkları oluşturmak, zaman ve emek gerektiren bir süreçtir. Ancak, çocuğunuzun sağlıklı gelişimi ve mutluluğu için bu çabaya değer. Uyku sorunları devam ederse, bir uzmanla görüşmek önemlidir.
Bu çalışmada, çocuklarda sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmanın önemi ve bu hedefe ulaşmak için izlenebilecek etkili stratejiler ele alındı. Çalışmamız, düzenli bir uyku programının, çocuğun fiziksel ve zihinsel sağlığı üzerindeki önemli etkisini vurguladı. Yetersiz uyku, dikkat eksikliği, öğrenme güçlükleri, bağışıklık sisteminin zayıflaması ve obezite gibi çeşitli sorunlara yol açabilirken, yeterli ve kaliteli uyku, akademik başarıyı, sosyal uyumu ve genel ruh halini olumlu yönde etkiler.
Çalışmamızda incelenen yöntemler arasında, tutarlı bir uyku-uyanma programı oluşturmak, yatmadan önce sakinleştirici bir rutin uygulamak, uyku ortamının uygun şekilde düzenlenmesi (karanlık, sessiz ve serin bir oda), gün içinde yeterli fiziksel aktivite sağlamak ve uyku öncesi ekran kullanımından kaçınmak yer almaktadır. Ayrıca, çocuğun yaşına uygun bir uyku süresinin belirlenmesi ve uyku bozukluklarının olası varlığının değerlendirilmesi için bir uzmana danışmanın önemi üzerinde duruldu. Ebeveynlerin ve çocukların uyku hijyeni konusunda eğitilmesinin, etkili bir uyku düzeninin oluşturulmasında hayati bir rol oynadığı vurgulanmıştır.
Gelecek trendler açısından bakıldığında, teknolojinin uyku sağlığı alanında giderek artan bir rol oynaması beklenmektedir. Akıllı yataklar, uyku takip cihazları ve uykuyu iyileştirmeye yönelik uygulamalar, uyku alışkanlıklarının daha yakından izlenmesini ve kişiselleştirilmiş uyku çözümlerinin geliştirilmesini sağlayacaktır. Ayrıca, uyku eğitimi programlarının daha yaygınlaşması ve uyku bozukluklarının erken teşhisi ve tedavisi için daha fazla farkındalık oluşturulması da önemli gelişmeler arasında yer alacaktır. Bu gelişmeler, çocukların daha sağlıklı ve daha kaliteli bir uyku deneyimi yaşamalarına katkıda bulunacaktır.
Sonuç olarak, çocuklarda sağlıklı bir uyku düzeni oluşturmak, uzun vadeli sağlık ve gelişimleri için kritik bir öneme sahiptir. Bu çalışmanın, ebeveynlere, eğitimcilere ve sağlık uzmanlarına, çocukların uyku ihtiyaçlarını karşılamaları ve sağlıklı bir uyku alışkanlığı geliştirmelerine yardımcı olmaları için pratik bilgiler sağlamasını umuyoruz. Gelecekte yapılacak araştırmaların, uyku düzeninin oluşturulması ve sürdürülmesi konusunda daha fazla bilgi edinilmesine ve etkili müdahalelerin geliştirilmesine katkıda bulunması beklenmektedir.
